Cerkiew św. Marii Magdaleny w Białymstoku

---

Położenie

Cerkiew św. Marii Magdaleny znajduje się w niezwykle dogodnej lokalizacji w sercu Białegostoku, co jest rezultatem intensywnej urbanizacji, która miała miejsce w XIX i XX wieku. Teraz można ją znaleźć w obrębie parku Centralnego, dokładnie u zbiegu ulic Krakowskiej, Grunwaldzkiej oraz Konstantego Kalinowskiego, w obrębie osiedla Centrum.

Niestety, otaczający cerkiew cmentarz zniknął z powierzchni ziemi, pozostawiając jedynie kilka kamieni nagrobnych, które można dostrzec wewnątrz ogrodzenia wokół budowli. Mimo tego, obszar wokół cerkwi przeszedł transformacje, a tuż obok niej wzniósł się nowoczesny gmach Opery i Filharmonii Podlaskiej.

Historia

Świątynia św. Marii Magdaleny, ufundowana przez Jana Klemensa Branickiego w roku 1758, miała pierwotnie charakter katolickiej kaplicy przydrożnej. Jej poświęcenia dokonał ksiądz Ignacy Massalski, który później stał się biskupem wileńskim. Ta nowo powstała kaplica stanowiła część altarii św. Rocha, która również została ufundowana przez hetmana Branickiego w 1750 roku. Cerkiew została zbudowana w stylu barokowym i przyjęła formę rotundy, usytuowaną na wysokim wzgórzu, położonym w XVIII wieku poza granicami ówczesnego miasta.

Ze względu na problemy z przepełnieniem cmentarzy, w 1807 roku przy kaplicy zorganizowano nowy cmentarz katolicki, znany wówczas jako parafialny. Historyk ksiądz Tadeusz Krahel spekuluje, że w 1814 roku dokonano podziału cmentarza, tworząc oddzielne sekcje dla unickich i prawosławnych zmarłych.

Dokładna data, w której kaplica została przekazana Kościołowi Prawosławnemu, jest trudna do ustalenia. Białostocki badacz Piotr Chomik sądzi, iż nie miało to miejsca w roku 1865, jak wcześniej podawał ksiądz Jan Kurczewski. Znacznie wcześniej, w 1860 roku, podjęto prace remontowe i rozbudowe kaplicy z inicjatywy parafii św. Mikołaja, która pierwotnie była greckokatolicka, aż do czasu zlikwidowania unii brzeskiej przez władze rosyjskie w 1839 roku. Kaplica została formalnie wyświęcona dla Kościoła Prawosławnego 25 lipca 1861 przez proboszcza cerkwi św. Mikołaja, Jana Sitkiewicza. Przebudowy dokonano po raz kolejny w 1865 roku, a w 1891 cerkiew została ogrodzona.

W latach 1970–1973 w okolicy kaplicy miały miejsce prace rewitalizacyjne, które były częścią przygotowań do Dożynek Centralnych w 1973 roku. Obejmowały one budowę amfiteatru w zboczu wzgórza, co doprowadziło niestety do zniszczenia licznych grobów. Władze argumentowały tę decyzję zniszczeniami, które wskazywały na tragiczny stan nekropolii. Ze zrujnowanego grobowca rosyjskiego oficera artylerii wydobyto w 1970 roku lufy czterech armat, które przekazano do Muzeum Wojska w Białymstoku. Obecnie eksponaty te znajdują się w Podlaskim Oddziale Straży Granicznej, przy ul. gen. Józefa Bema 100.

Rok 1957 przyniósł ze sobą spór przed Sądem Powiatowym w Białymstoku pomiędzy Kościołem Prawosławnym a Rzymskokatolickim dotyczący prawa własności do cmentarza i kaplicy. Wyrok zasądzał dwie trzecie cmentarza oraz kaplicę dla katolików. Złożone odwołania przez obie strony nie rozwiązały sprawy z powodu przejęcia przez miasto kontrowersyjnej nieruchomości, z zamiarem utworzenia parku miejskiego. W 1964 roku Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej wydało ostateczną decyzję, w której poinformowano Kościół Prawosławny, że może on wynająć kaplicę i otaczający ją teren. Prawne uregulowanie tej sprawy miało miejsce dopiero w 1991 roku, kiedy to część wzgórza (409 m²) została przekazana Polskiemu Autokefalicznemu Kościołowi Prawosławnemu, a decyzja ta została zatwierdzona w roku 2006.

W 2002 roku teren cmentarza na wzgórzu św. Marii Magdaleny stał się obiektem intensywnych badań archeologicznych, które wzrosły w 2006 roku z powodu likwidacji starego amfiteatru oraz budowy gmachu Opery i Filharmonii Podlaskiej.

W 1995 roku utworzono wojskową parafię Świętych Piotra i Pawła, która uczyniła cerkiew św. Marii Magdaleny swoją świątynią parafialną, pełniąc tę funkcję aż do października 2020 roku. Od roku 2021 cerkiew ta służy Prawosławnemu Duszpasterstwu Akademickiemu przy Katedrze Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku, a kustoszem świątyni jest ks. dr Włodzimierz Misijuk.

Cerkiew została uznana za zabytek i wpisana do rejestru zabytków 20 października 1966 roku pod numerem A-199.

---

Oceń: Cerkiew św. Marii Magdaleny w Białymstoku

---