Sobór św. Mikołaja w Białymstoku

---

Historia

Pierwsza cerkiew św. Mikołaja

Pierwsza cerkiew św. Mikołaja, ulokowana w sąsiedztwie obecnego soboru, pełniła rolę filii świątyni w Dojlidach. Zgodnie z niektórymi źródłami, jej początki sięgają XVI wieku, podczas gdy inne wskazują, że fundacja unickiej cerkwi św. Mikołaja miała miejsce przed rokiem 1727. Właśnie z tego roku pochodzi najstarszy znany dokument, w którym Jan Klemens Branicki wraz z małżonką Katarzyną Barbarą przekazali 25 złotych na wsparcie jej proboszcza. Jest to kluczowa wzmianka dotycząca tej świątyni.

Prawdopodobnie jednak fundacja cerkwi datuje się jeszcze z końca XVII wieku, w latach 1694–1696, co miało związek z intensywnym rozwojem Białegostoku. Stefan Mikołaj Branicki, fundując tę cerkiew, miał na celu zaspokojenie potrzeb nowo przybyłych mieszkańców. Dowodem na to jest inskrypcja na cerkiewnym antyminsie, podpisana przez biskupa Leona Załęskiego w 1708 roku.

Owa drewniana budowla usytuowana była przy ulicy Choroskiej, przy Bramie Choroskiej. Cerkiew była malowana na kolor żółty oraz szary, a jej charakterystyczne czerwone kopuły przyciągały wzrok. Pierwsze wzmianki o wikarym parafii w Dojlidach pochodzą z 1748 roku, co świadczy o organizacji życia religijnego. W 1773 roku opis budynku zawierał stwierdzenie o jego konstrukcji:

„drewniana, wapnem tynkowana, dachówką kryta, z trzema kopułami, z krzyżami żelaznymi, gałkami pozłacanymi”

W protokole wizytacyjnym parafii dojlidzkiej znajduje się także informacja, iż w cerkwi znajdowały się trzy ołtarze: główny, dedykowany Najświętszej Maryi Pannie, oraz dwa boczne, poświęcone Chrystusowi Zbawicielowi oraz św. Mikołajowi. Architektura cerkwi była zbliżona do ówczesnych kościołów rzymskokatolickich, mając kwadratowy przedsionek oraz prostokątną nawę. Jej wymiary wynosiły długość 14,2 metra i szerokość 6,2 metra.

Pod zaborem rosyjskim

Budowa nowej świątyni była odpowiedzią na rosnącą liczbę mieszkańców Białegostoku, spowodowaną rozwojem przemysłu oraz wzrostem liczby wyznawców prawosławia, co miało związek z likwidacją Kościoła unickiego w Imperium Rosyjskim oraz napływem rosyjskich urzędników. W październiku 1838 roku architekta Michajłowa zlecono opracowanie projektu nowej cerkwi, jednak brak jest jednoznacznych dowodów potwierdzających, że to on był autorem planu. Projekt nowej świątyni został zatwierdzony w 1840 roku. 21 marca 1843 roku, kamień węgielny pod nową cerkiew został poświęcony przez archimandrytę Nikodema, przełożonego monasteru w Supraślu. Nowy budynek wzniesiono w latach 1843–1846 obok istniejącej cerkwi, która zostało po zakończeniu prac rozebrana. Zlikwidowano także otaczający cerkiew cmentarz, a nagrobki przeniesiono w rejon kaplicy św. Marii Magdaleny. Całkowity koszt budowy przekroczył 36 tysięcy rubli, z czego niecałe 3 tysiące pochodziły z funduszy państwowych.

Nowa świątynia, od samego początku, pełniła funkcję siedziby prawosławnej parafii, przejmując obowiązki sprzed zainaugurowania kaplicy św. Aleksandra Newskiego, znajdującej się w pałacu Branickich. Budowla charakteryzowała się stylem klasycystycznym z elementami nawiązującymi do architektury antycznej oraz bizantyńskich świątyń krzyżowo-kopułowych. Dawid Zabłudowski kierował pracami budowlanymi, a w 1846 roku świątynia została oddana do użytku i poświęcona przez metropolitę Józefa, który aktywnie wspierał budowę. Sobór stał się drugą katedrą eparchii wileńskiej i litewskiej, uzyskując status soboru. Do 1850 roku świątynia zdobyła komplet wyposażenia. W 1859 roku w spisie wyposażenia wskazano pięć dzwonów na dzwonnicy, a Białostocka Ikona Matki Bożej była czczona przez obie społeczności – prawosławną i katolicką.

Pierwszy remont obiektu miał miejsce w latach 1868–1872. Dwanaście lat później, w celu upamiętnienia koronacji cesarza Aleksandra III, w cerkwi umieszczono ikonę św. Aleksandra Newskiego. W 1897 roku cerkiew odwiedzili cesarz Mikołaj II oraz jego żona Aleksandra Fiodorowna. Na pamiątkę tej wizyty sobór wzbogacił się w dary od prywatnych ofiarodawców, przeznaczone na zakup Ewangeliarza w srebrnej oprawie. Od chwili powstania, wnętrze soboru zdobiły freski, jednak pierwsza kompozycja, wykonana w czasie budowy, uległa zniszczeniu przed 1910 rokiem. W tym okresie artysta Michaił Awiłow stworzył nową dekorację wnętrza, inspirując się freskami Wiktora Wasniecowa w soborze św. Włodzimierza w Kijowie, a także przeprowadzono remont dachu.

W roku 1900, w kontekście zmian granic administracyjnych eparchii, cerkiew w Białymstoku znalazła się w eparchii grodzieńskiej, ponownie stając się drugą katedrą. 24 października 1910 roku, po zakończeniu remontu, obiekt został konsekrowany przez biskupa grodzieńskiego Michała.

Zdjęcia soboru św. Mikołaja z 1910 r.

W niepodległej Polsce

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, wiele prawosławnych świątyń w Białymstoku zaczęło być postrzeganych jako symbole polityki rusyfikacyjnej, co doprowadziło do ich przywrócenia Kościołowi katolickiemu. 11 lipca 1936 roku, do Białegostoku dotarła Poczajowska Ikona Matki Bożej, a w nabożeństwie w cerkwi św. Mikołaja wzięło udział półtora tysiąca wiernych. Dwa lata później w obiekcie świętowano 950-lecie chrztu Rusi.

Przed rokiem 1951 cerkiew św. Mikołaja w Białymstoku funkcjonowała jako normalna świątynia parafialna. W dniu 7 września 1951 roku, po utworzeniu diecezji białostocko-gdańskiej przez Sobór Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, zyskała status soboru katedralnego. W latach 1955–1958 obiekt przeszedł modernizację, a także odnawiano ściany zewnętrzne i prezbiterium, w podziemiach zainstalowano cerkiew św. Serafina z Sarowa. Po II wojnie światowej UB monitorowało duchowieństwo pracujące w soborze w ramach inwigilacji, nazywanej „Mikołaj”. W latach 1975-1976 prowadzono prace nad odnawianiem wewnętrznych ścian cerkwi, co ujawniło, że renowacja fresków Awiłowa jest niemożliwa – zdecydowano się na ich likwidację i stworzenie nowej dekoracji. Tylko w prezbiterium zachowano jeden fresk Awiłowa z wizerunkiem Chrystusa Zmartwychwstałego, a malowidła, które miały replace ruski styl są dziełem Józefa Łotowskiego.

W roku 1987 sobór odwiedził patriarcha konstantynopolitański Dymitr, a rok później w świątyni odprawiano uroczystości tysiąclecia chrztu Rusi pod przewodnictwem metropolity warszawskiego Bazylego. W czerwcu 1991 roku cerkiew była częścią wizyty papieża Jana Pawła II w Polsce. W latach 1988–1990 sobór przeszedł jeszcze jeden remont – wymieniono zewnętrzne tynki, odnawiano i pozłacano kioty oraz ikonostas, a dach i kopuły pokryto miedzianą blachą. W latach 1991-1995 prowadzono prace nad zagospodarowaniem otoczenia soboru.

W dniach 21-22 września 1992 roku miały miejsce uroczystości przeniesienia relikwii św. Gabriela Zabłudowskiego, która do tej pory była przechowywana w Grodnie. Procesja z granic miasta do soboru przyciągnęła 70 tysięcy wiernych oraz dziewięciu biskupów prawosławnych, a także rzymskokatolickiego arcybiskupa białostockiego Edwarda Kisiela oraz wojewodę białostockiego. W czerwcu 2010 roku sobór odwiedził patriarcha jerozolimski Teofil III, 18 sierpnia 2012 roku – zwierzchnik Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, patriarcha Moskwy Cyryl I, 21 sierpnia 2016 roku – patriarcha antiocheński Jan X, a w sierpniu 2018 roku metropolita całej Ameryki i Kanady Tichon, zwierzchnik Kościoła Prawosławnego w Ameryce. 21-22 września tego samego roku sobór gościł także patriarchę aleksandryjskiego Teodora II.

Architektura

Sobór św. Mikołaja, zbudowany w stylu klasycystycznym, charakteryzuje się planem krzyża greckiego. Jest to typowa konstrukcja dla architektury cerkiewnej, pochodząca z okresu Imperium Rosyjskiego od połowy XVIII do połowy XIX wieku. Jak zauważaJerzy Uścinowicz, budowla ta przypomina sobór znajdujący się w monasterze św. Onufrego w Jabłecznej, a także cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej w Zabłudowie. Autor wymienia także inspiracje dla trzech innych obiektów: soboru Przemienienia Pańskiego w Dnieprze, soboru św. Piotra i Pawła w Homlu oraz głównej cerkwi monasteru Przemienienia Pańskiego w Nowogrodzie Siewierskim, które wszystkie powstały na przełomie XVIII i XIX wieku. Ponadto, Uścinowicz dostrzega podobieństwa między soborem białostockim a soborami z XVIII wieku w Petersburgu oraz cerkwiami w Mazalawie, a także zestawia go z dzwonnicami w Suchanowie pod Moskwą oraz na Bronnickiej Górze w Moskwie.

Budowla jest orientowana, a jej plan nawiązuje do bizantyjskich świątyń krzyżowo-kopułowych. Zakrystia przylega do części ołtarzowej od strony południowo-wschodniej, zaś jednoprzestrzenna nawa obejmuje trzy ramiona krzyża greckiego oraz pomieszczenie ołtarzowe, które zgodnie z tradycją oddzielone jest przestrzenią ikonostasu. Sklepienia ramion krzyża greckiego są kolebkowe, z lunetami, łączącymi się w miejscu skrzyżowania w cztery łuki. Te z kolei przechodzą w żagielki, które podtrzymują bęben, na którym ulokowana jest charakterystyczna kopuła.

Na zewnętrznych ścianach cerkwi znajduje się szereg pilastrów z kapitelami doryckimi, które zdobione są motywami liści. Łuki okien zdobią pełne architektury. Charakterystyczną cechą obiektu jest jedna centralnie umieszczona półsferyczna kopuła górująca na wysokim cokole, a także wieża-dzwonnica z kopułowym hełmem, usytuowana nad przedsionkiem. Również forma i umiejscowienie dzwonnicy nadaje dynamizmu całej bryle budynku. W przeszłości kopuła cerkwi malowana była na niebiesko, podczas gdy dach posiadał czerwony odcień. Do soboru prowadzą cztery wejścia: główne od zachodu i dwa boczne od stron północnej i południowej, oraz wejście do zakrystii, z których trzy zdobione są symbolem promieniejącego krzyża. Monumentalny portyk zdobi główne wejście, a frontony, zdobione płytami i pilastrami, zamykają ramiona krzyża greckiego. Całość otacza gzyms z fryzem doryckim, zaś bęben i dzwonnicę zdobi fryz joński. Łączna wysokość budynku wynosi 40 metrów.

Wystrój wnętrza

Ikonostas soboru św. Mikołaja, pochodzący z 1846 roku, jest dziełem szkoły wileńskiej. Ma on trzy rzędy, wykonane w całości z drewna. Zgodnie z zasadami budowy ikonostasów, po obu stronach królewskich wrót znajdują się postacie Jezusa Chrystusa Pantokratora po prawej oraz Matki Boskiej po lewej stronie. Na wrotach diakońskich widoczne są ikony archaniołów Michała i Gabriela. Carskie wrota z kolei przyozdobione są czterema owalnymi ikonami przedstawiającymi ewangelistów oraz dodatkowo dwiema owalnymi, na których widnieje scena Zwiastowania. Dwa wyższe rzędy ikonostasu uzupełnione są o cztery ikony z cyklu dwunastu głównych świąt (cs. dwunadiesiatyje prazdniki). Nad carskimi wrotami, w rozecie, znajduje się alegoria Ducha Świętego w formie gołębicy, a nad nią umiejscowiona jest kopia Poczajowskiej Ikony Matki Bożej z 1900 roku. Całość dopełnia ikona przedstawiająca Ostatnią Wieczerzę.

Oprócz ikon zawartych w ikonostasie, w soborze św. Mikołaja można podziwiać również inne ikony, pochodzące z różnych okresów. Wśród nich szczególną wartość mają ikony Opieki Matki Bożej w nawie północnej, Chrystusa Pantokratora w nawie południowej, ikona św. Mikołaja (czasy powstania nieznane) oraz kopia ikony Matki Bożej „Wszystkich Strapionych Radość”. Już od XVIII wieku szczególnym kultem otoczona była w cerkwi Białostocka Ikona Matki Bożej, będąca wariantem Smoleńskiej Ikony Matki Bożej. W 1915 roku została wywieziona do Rosji przez duchownych, którzy udawali się na bieżeństwo; dalsze losy tej ikony pozostają nieznane. Aktualnie (XXI w.) zastępuje ją wierna kopia, która powstała po 1945 roku. Ikony, które powstały w czasie budowy cerkwi, stworzył moskiewski ikonograf Adrian Małachow.

Wnętrze soboru ozdobione jest freskami autorstwa Józefa Łotowskiego, które powstały w latach 1975–1976. Przedstawiają one różnorodne sceny, w tym kuszenie Chrystusa na pustyni (na ścianie południowej) oraz modlitwę Chrystusa w ogrodzie Oliwnym (na ścianie północnej), a także Narodzenie Pańskie i Ukrzyżowanie (nad oknami). Przy drzwiach południowych zauważalne są postacie św. Pantelejmona oraz św. Jerzego Zwycięzcy, a przy północnych – wizerunki świętych Katarzyny i Barbary. Na głównym łuku nawy, nad oknami widoczne są postacie męczenników wileńskich, Hioba Poczajowskiego, Serafina z Sarowa i Sergiusza z Radoneża. Na ścianie północnej umiejscowiona jest święta Zofia z córkami Wierą, Nadzieją i Lubą, a także postacie św. Onufrego, św. Anny oraz św. Marii Magdaleny. W przedsionku soboru przedstawione są sceny z życia patrona soboru, św. Mikołaja z Miry: ratowanie niesłusznie skazanych oraz dzielenie jałmużny. Nad chórem znajduje się wizja Sąd Ostateczny, a poniżej balkonu – wizerunki Świętych Cyryla i Metodego. W głównej kopule przedstawiono Deesis – Chrystusa Pantokratora w towarzystwie Matki Bożej oraz św. Jana Chrzciciela. Na dwunastu filarach bębna, między oknami, ulokowane są wizerunki apostołów, a na żagielkach widnieją przedstawiciele czterech ewangelistów. W narożach ścian natomiast, możemy dostrzec świętych równych apostołom, Konstantyna, Helenę, Olgę oraz Włodzimierza. Wśród dekoracji malarskiej, która powstała na początku XX wieku przez Michaiła Awiłowa, zachował się fresk przedstawiający Zmartwychwstałego Chrystusa, zlokalizowany w pomieszczeniu ołtarzowym.

Od samego początku funkcjonowania cerkwi, w jej wnętrzu zainstalowane były trzy piece kaflowe, a w 1880 roku dodatkowo wstawiono pięć pieców żelaznych.

Dolna cerkiew

W dolnych partiach cerkwi można odkryć ukrytą drugą świątynię, poświęconą św. Serafinowi z Sarowa. Temu świętemu był także dedykowany poprzedni obiekt zwany 'domową cerkwią’, zlokalizowany w historycznym budynku przy ulicy św. Mikołaja 4, popularnie określanym jako „wagon”. Jest to jeden z najstarszych domów w centrum Białegostoku, który powstał na cerkiewnej ziemi circa 1803 roku jako depozytorium Kamery Wojny i Domen. W 1901 roku przeszedł przekazanie w ręce parafii przez lokalne władze, a w 2020 roku został rozebrany, ponieważ nie posiadał żadnych konserwatorskich zapisów ochronnych.

W podziemiach cerkwi można podziwiać ikonostas z początku XX wieku, który składa się z czterech niezwykle ważnych ikon: Chrystusa, Matki Boskiej, św. Serafina z Sarowa oraz św. Aleksandra Newskiego. Ikonostas ten pierwotnie dekorował cerkiew św. Serafina z Sarowa, która funkcjonowała w latach 1902–1918, a później została przekształcona w kościół katolicki. Ściany dolnej cerkwi zdobi polichromia przedstawiająca największe święta prawosławia.

Proces adaptacji podziemi soboru, będącego dawnym pomieszczeniem gospodarczym pod ołtarzem, na cele kultu odbył się w latach 1955–1958. Autor projektu przekształcenia dolnej cerkwi to Michał Bałasz. Od roku 2005, w dolnej cerkwi, odprawiana jest Święta Liturgia w języku polskim w niedziele, a w szczególne dni, takie jak 15 stycznia oraz 1 sierpnia, odbywa się molebień ku czci patrona kaplicy. Dodatkowo, od 2008 roku, w cerkwi znajduje się ikona św. Serafina z Sarowa, w której zachowane są relikwie świętego.

Nieopodal soboru, przy ulicy św. Mikołaja 3, stoi dom biskupi, w którym mieści się kaplica pod wezwaniem Świętych Cyryla i Metodego.

---

Oceń: Sobór św. Mikołaja w Białymstoku

---