Cerkiew Świętego Ducha w Białymstoku

---

Historia

Budowa cerkwi

Przygotowania

Od lat 70. XX wieku, prawosławna diecezja białostocko-gdańska systematycznie dążyła do uzyskania pozwolenia na budowę nowej cerkwi w Białymstoku. Władze podkreślały, że istniejące obiekty sakralne, takie jak sobór św. Mikołaja w centrum miasta, cerkiew Wszystkich Świętych na Wygodzie, cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Starosielcach oraz cerkiew św. Eliasza w Dojlidach, nie były w stanie zaspokoić rosnącego zapotrzebowania wiernych, którzy napływali do miasta z okolicznych wsi.

Mimo licznych próśb ze strony arcybiskupa białostockiego Nikanora oraz proboszcza parafii św. Mikołaja, ks. Serafima Żeleźniakowicza, kolejne starań dotyczące budowy cerkwi były systematycznie odrzucane przez Urząd Wojewódzki w różnych terminach, w tym w listopadzie 1972 oraz w grudniu 1976. Dopiero od 1981 roku, po objęciu diecezji przez biskupa Sawę, nastąpił nowy impuls do działania. Biskup, chcąc podjąć konkretne kroki, domagał się wskazania lokalizacji dla nowej cerkwi, grożąc, że zacznie starania o odzyskanie działki po dawnym soborze Zmartwychwstania Pańskiego.

W lutym 1981 roku, biskup Sawa otrzymał potwierdzenie, że zaplanowano budowę cerkwi w planie miejscowym na kolejny rok. Jednak nowa świątynia miała pełnić funkcję filii katedry, a nie parafii.

Wspólnie z ks. Żeleźniakowiczem i architektem Janem Kabacem, biskup Sawa przystąpił do poszukiwania najbardziej odpowiedniej lokalizacji. Mimo podzielonych opinii wśród wiernych o trzech rozważanych miejscach, ostatecznie decyzję podjął biskup, wskazując na Antoniuk. W grudniu 1981 roku nabyto działkę przy ulicy Antoniuk Fabryczny, a parafia sfinansowała nowe mieszkania dla mieszkańców, którzy musieli się wyprowadzić z danego terenu. Jednak budowa spotkała się z oporem ze strony okolicznych mieszkańców, którzy alarmowali o nadmiernym hałasie i zamieszaniu związanym z cerkwią, a sam obiekt stawał się celem podpaleń.

Kamień węgielny, w którym umieszczono kamienie z Grobu Pańskiego, Jordanu i Athosu, został poświęcony przez biskupa Sawę 1 sierpnia 1982 roku. W tym czasie w sąsiedztwie budowy działała tymczasowa kaplica. Już przed położeniem kamienia węgielnego biskup zabiegał, aby cerkiew uzyskała status parafii, co udało się osiągnąć, a 16 czerwca 1982 roku erygowano parafię obejmującą szereg osiedli, w tym Antoniuk, Białostoczek i Dziesięciny, co wymusiło budowę cerkwi o dużych wymiarach.

Projekty świątyni

Dla budujących cerkiew Świętego Ducha kluczowym celem było zapewnienie jak największej przestrzeni dla wiernych. Powstało kilka koncepcji architektonicznych, z których jedna nawiązywała do dawnych tradycji architektury rosyjskiej, a inna przewidywała odbudowę na nowym miejscu historycznego soboru Zmartwychwstania Pańskiego. Ostatecznie biskup Sawa postanowił pomiędzy projektami Kuźmienki i Jana Kabaca, wybierając drugi, który miał charakter monumentalny, inspirowany językami ognia, które zstąpiły na apostołów w dniu Pięćdziesiątnicy.

Wznoszenie cerkwi

Tuż po rozpoczęciu budowy stało się jasne, że zebrane fundusze nie wystarczą na zakończenie planowanych robót. W pozyskiwanie środków zaangażował się ks. Jerzy Boreczko, a pracami nadzorował Aleksander Litwinienko. Wierni aktywnie włączyli się w proces budowy, podejmując się różnych prac na terenie budowy. Z kolei architekt Jan Kabac przygotowywał projekty elementów towarzyszących cerkwi, takich jak ogrodzenie czy dom parafialny. 25 grudnia 1988 roku, według kalendarza juliańskiego, końca została oddana do użytku dolna cerkiew, która przez pewien czas pełniła funkcję głównej świątyni, a później stała się miejscem nabożeństw pogrzebowych i liturgii w języku polskim.

Poświęcenie

Cerkiew została konsekrowana 16 maja 1999 roku podczas święta patronalnego. W ceremonii uczestniczyli najwyżsi duchowni, w tym metropolita warszawski Sawa, biskupi Abel i Jakub oraz inni dostojnicy, w tym biskup grodzieński Artemiusz.

Dalsze prace w cerkwi

Cztery lata po poświęceniu we wnętrzu rozpoczęto prace nad freskami. Ks. Jerzy Boreczko zaangażował do współpracy grupę ikonografów z Doniecka na czele z Wołodymyrem Teliczko, którzy tworzyli obrazy na podstawie bogatych tradycji rosyjskiej, ukraińskiej oraz białoruskiej. Pierwszy fresk Eucharystia, przedstawiający sakrament, został malowany w pomieszczeniu ołtarzowym. Projekt pozostałych obrazów opracowano w porozumieniu między twórcami, architektem i proboszczem. W 2000 roku zawieszono panikadiło, a po kolejnych dziesięciu latach dokonano remontu dolnej cerkwi, pełniąc uroczystość pod przewodnictwem arcybiskupa Jakuba. Dzwonnica powstała dopiero w latach 2006-2012, według projektu autorstwa Jana Kabaca i Mikołaja Maleszy, przy pracy Włodzimierza Troc oraz Michała Chomczyka.

Architektura

Bryła budynku

Koncepcja architektoniczna cerkwi Świętego Ducha w Białymstoku stanowi głęboki symbol Zesłania Ducha Świętego. Kształt ścian oraz kopuł odzwierciedla języki ognia, a sama budowla ozdobiona jest pięcioma kopułami, co nawiązuje do postaci Jezusa Chrystusa oraz czterech ewangelistów. Nawa cerkiewna została zaprojektowana w formie oktagonu, a jej powierzchnia wynosi ponad 800 metrów kwadratowych. Od strony wschodniej znajduje się ołtarz podzielony na dwie części: główną oraz boczną, której patronem jest święty Sawa. Nawa główna łączy się z pomieszczeniem przeznaczonym do chrztów, zakrystią i przedsionkiem, a także z emporą, która służy chórowi cerkiewnemu.

Dzwonnica

W bezpośrednim sąsiedztwie cerkwi wznosi się dzwonnica, pełniąca jednocześnie funkcję bramy na teren świątyni. Jej konstrukcja opiera się na kwadratowym planie o boku 12 metrów. Na 70-metrowej wieży, od wysokości 26 metrów w trzech poziomach, znajduje się dziesięć dzwonów, z czego cztery zostały odlane w Holandii, a sześć w Węgrowie. Dzwony grają melodie, które są uruchamiane komputerowo, a ich autorem jest Władimir Pietrowski z Archangielska. Każdy z dzwonów różni się wagą – największy waży 800 kg, podczas gdy najmniejszy to zaledwie 18 kg. Na dzwonnicy zamontowana jest także antena Radia Orthodoxia.

Motywy ozdobne dzwonnicy przedstawiają krzyże greckie oraz mozaiki. W górnym rzędzie znajdują się kompozycje z wizerunkami Chrystusa oraz Matki Bożej, a niżej umieszczone są mozaiki ewangelistów i inne ważne ikony, takie jak Chrystus Nie Ludzką Ręką Uczyniony, św. Jerzy oraz św. Mikołaj. Te dzieła stworzyli ikonografowie z Doniecka, a ich łączna powierzchnia wynosi 60 metrów kwadratowych.

Pomnik

Na terenie cerkiewnym usytuowany jest pomnik prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny zabitych i zaginionych w latach 1939–1956, który upamiętnia żołnierzy Wojska Polskiego, walczących w szeregach Armii Czerwonej, a także ofiary deportacji, niemieckiego terroru i egzekucji w latach 1944–1956. Pomnik składa się z tablicy z napisem pamiątkowym oraz wykazu miejscowości, w których ginęli prawosławni. Wymienione są takie miejscowości jak Końcowizna, Popówka, Potoka, Rajsk i wiele innych. Uwieńczeniem całości jest kopułka z krzyżem, w której znajdują się mozaiki z wizerunkami Chrystusa i Matki Bożej.

Wnętrze

Cerkiew górna

Ikonostas

Ikonostas dla cerkwi zaprojektował Jan Kabac, a pierwotny projekt Wiktora Szepiety został odrzucony. Jego wygląd nawiązuje do kształtu cerkiewnych kopuł i powstawał przez około dziesięć lat, przy czym 4-5 lat trwało sezonowanie dębowego drewna. W pracach uczestniczyło czterech artystów z Mińska oraz czterech z Poczajowa, a przestrzeń między wizerunkami świętych zdobią motywy roślinne oraz krzyże.

Freski

Ściany wnętrza cerkwi pokryte są dekoracjami malarskimi, których łączna powierzchnia wynosi 6500 metrów kwadratowych. W głównej kopule widnieje cerkiewnosłowiański napis „Swiat, Swiat, Swiat, Gospod Sawaof”, a poniżej znajdują się postacie cherubinów i serafinów. Freski w pomieszczeniu ołtarzowym przedstawiają Eucharystię oraz inne sceny biblijne, w tym wizerunki Chrystusa i apostolów. W zachodniej części kopuły umieszczono obraz Sędziego – Chrystusa przybywającego w dniu Sądu Ostatecznego.

Panikadiło

W cerkwi znajduje się panikadiło o długości sześciu metrów i wadze 1200 kg, zbudowane z dwóch części. Wyższa z nich jest umieszczona w kopule, a niższa na wysokości dziewięciu metrów. Żyrandol symbolizuje zstępującego Ducha Świętego i jest podtrzymywany przez 24 liny. Witraże przedstawiają wizerunki apostołów oraz świętych, szczególnie czczonych w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym.

Inne elementy wyposażenia

Tron biskupi w cerkwi zaprojektował Jan Kabac, inspirowany tronami patriarchów moskiewskich. Golgotę wykonał Nikołaj Bakumienko na podstawie szkicu ks. Boreczki, a w swoim kształcie wyróżnia się spośród innych cerkwi. Posadzka w cerkwi jest z marmuru i granitu sprowadzonego z Ukrainy oraz Białorusi, a projekt posadzki przygotowano w Petersburgu.

Cerkiew dolna

W podziemiach cerkwi znajduje się takoła druga cerkiew, której patronką jest Ikona Matki Bożej „Nieoczekiwana Radość”. Mieści ikonostas dwurzędowy, z ikonami Matki Bożej i świętych. Ściany zdobią freski, a na suficie widnieje wizerunek Matki Bożej oparty na ikonie „Znak”.

Pomieszczenie-chrzcielnica

Pomieszczenie przylegające do prezbiterium, zaadoptowane na baptysterium, zawiera marmurową chrzcielnicę z podgrzewaną wodą zaprojektowaną przez Wiesława Kisielewskiego. Nad nią umieszczony jest ikonostas, a na ścianach znajdują się freski przedstawiające Maryję, Chrystusa oraz świętych.

Odwiedzający cerkiew

W cerkwi Świętego Ducha miały miejsce liczne wizyty hierarchów różnych autokefalicznych Kościołów prawosławnych, zanim budowa obiektu została zakończona. Każde takie wydarzenie przyciągało uwagę i podkreślało znaczenie tej świątyni w regionie.

Poniżej lista ważnych odwiedzin:

• metropolita rostowski i nowoczerkaski Włodzimierz, 8 września 1983,
• arcybiskup fiński i karelski Paweł, 16 listopada 1983,
• metropolita miński i słucki Filaret, 16 września 1985 oraz 22 listopada 2000,
• patriarcha konstantynopolitański Bartłomiej, 15 października 1998,
• patriarcha Rumunii Teoktyst, 6 października 2000,
• patriarcha Aleksandrii Piotr VII, 21 sierpnia 2001,
• patriarcha Serbii Paweł, 23 października 2001,
• metropolita całej Ameryki i Kanady Herman, 9 września 2003,
• arcybiskup Aten Chrystodulos, 20 września 2003,
• arcybiskup Tirany i całej Albanii Anastazy, 2003,
• Katolikos-Patriarcha Gruzji Eliasz II, 3 września 2005,
• arcybiskup karelski i fiński Leon, 13 października 2006,
• arcybiskup Cypru Chryzostom II, 20 sierpnia 2009,
• patriarcha jerozolimski Teofil III, 26 czerwca 2010,
• metropolita Dioklei Kallistos (Kalikst), 18 listopada 2011,
• metropolita płowdiwski Mikołaj, 11 sierpnia 2011,
• patriarcha moskiewski i całej Rusi Cyryl, 18 sierpnia 2012,
• patriarcha antiocheński Jan X, 21 sierpnia 2016,
• metropolita całej Ameryki i Kanady Tichon, sierpień 2018.

Te wizyty świadczą o dużym znaczeniu cerkwi nie tylko w lokalnej społeczności, ale także na międzynarodowej arenie prawosławnej. Służą również jako znak jedności i braterstwa między różnymi Kościołami.

---

Oceń: Cerkiew Świętego Ducha w Białymstoku

---