Pomnik prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny zabitych i zaginionych w latach 1939–1956

---

Historia powstania

Inicjatywa budowy pomnika i kontrowersje wokół niego

W 1997 roku zarejestrowano stowarzyszenie, które miało na celu upamiętnienie prawosławnych ofiar II wojny światowej oraz represji w czasach stalinizmu. Na czoło działalności stowarzyszenia wysunął się Konstanty Masalski, a w jego komitecie znalazł się m.in. Jan Syczewski, który przewodniczył Białoruskiemu Towarzystwu Społeczno-Kulturalnemu.

Propozycja pierwszej lokalizacji pomnika wskazywała na skwer pomiędzy hotelem Cristal a soborem św. Mikołaja w Białymstoku. Wybrana przestrzeń miała podkreślić uniwersalne znaczenie upamiętnienia, które jest istotne nie tylko dla prawosławnych. Jednocześnie jednak władze miasta odrzuciły tę lokalizację, powołując się na opinie historyków.

Jednym z krytyków lokalizacji pomnika był dr Józef Maroszek, który w swojej analizie zauważył, że ustawienie pomnika w sąsiedztwie cerkwi z okresu carskiego mogłoby symbolizować dawną politykę rusyfikacyjną. Dodał również, że w społecznym odbiorze prawosławni często są postrzegani jako proradzieccy. Podkreślił, że przy upamiętnieniu ofiar II wojny światowej oraz okresu stalinizmu, kluczowe nie powinny być przekonania religijne.

Komitet starał się o zgodę na budowę w pobliżu cerkwi Świętego Ducha, lecz także w tym przypadku historycy wydali negatywną opinię. Jan Jerzy Milewski z IPN zauważył:

idea budowy pomnika, utrwalona w jego nazwie oraz napisach na poszczególnych fragmentach pomnika nie ma uzasadnienia historycznego

Historyk skrytykował również zasugerowany napis na tablicy upamiętniającej, wskazując na niejednolitość okresów, które obejmowały daty 1939–1956. Argumentował, iż stosunek społeczności prawosławnej do rządzących zmieniał się w trakcie tych wydarzeń. Podkreślił, że przypisanie ofiar wśród prawosławnych obwiniało ich o kolaborację z okupantami, a po zaborach nie budowano pomników ku czci katolików represjonowanych przez carat.

Podczas kolejnych dyskusji pojawiła się propozycja zmiany napisu na „Prawosławnym poległym w walce o niepodległą i demokratyczną Polskę”, który nie został zaakceptowany przez autorów projektu.

W dniu 11 marca 2004 roku parafia Świętego Ducha w Białymstoku wniosła do Urzędu Miasta prośbę o zgodę na przebudowę ogrodzenia cerkwi w celu umiejscowienia pomnika-kapliczki, wniosek został jednak odrzucony. Po odwołaniach sprawa trafiła do wojewody podlaskiego Marka Strzalińskiego, co również zakończyło się niepowodzeniem.

Pojawiły się kolejne odwołania. Proboszcz parafii, ks. Jerzy Boreczko, oskarżał miejskich urzędników o działania polityczne i dyskryminację religijną. W 2006 roku wiceprezydent Białegostoku, Krzysztof Sawicki, negatywnie ocenił inicjatywę budowy pomnika, twierdząc, że obok powinien stanąć monument upamiętniający Polaków zabitych przez prawosławnych.

Wielokrotne odrzucenia skarg doprowadziły do tego, że stowarzyszenie skierowało sprawę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego, który w lipcu 2006 roku uznał decyzję wojewody jako naruszającą prawo. Podjęto także starania o dofinansowanie budowy pomnika przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, jednak uzyskano jedynie odmowne odpowiedzi.

Budowa i poświęcenie

Finalnie pomnik powstał głównie dzięki darowiznom wiernych PAKP, osiągając łączną wartość 70 tys. złotych. Inicjatywa uzyskała wsparcie od białoruskiego ministerstwa kultury oraz konsulatu generalnego Białorusi w Białymstoku, a także z niewielką pomocą władz kilku gmin. Proces budowy trwał od 2009 do 2012 roku. Uroczyste poświęcenie pomnika miało miejsce 4 czerwca 2012 roku, w dniu święta cerkwi Świętego Ducha, dokonanego przez arcybiskupa białostocko-gdańskiego Jakuba oraz biskupa supraskiego Grzegorza.

Wygląd

Projekt tego pomnika opracowali Jan Kabac, znany z projektu cerkwi Świętego Ducha, oraz Stefan Wyszkowski. Pomnik ma solidną konstrukcję żelbetową, która została pokryta granitową płytą. U podstawy stoi imponujący kamień polny, który waży trzy tony i pochodzi z terenów wiejskich w okolicach Trześcianki.

Monument jest integralną częścią ogrodzenia cerkiewnego i jest zwieńczony kopułą, na której znajduje się krzyż. Na tejże kopule umieszczono mozaikowe wizerunki Chrystusa Zbawiciela, Matki Bożej, oraz świętych – Gabriela Zabłudowskiego i Atanazego Brzeskiego. Te niezwykłe przedstawienia zostały stworzone przez studentów Białoruskiej Akademii Sztuki pod czujnym okiem profesora Uładzimira Zinkiewicza.

Na pomniku znajduje się również tablica z napisem w języku polskim, który brzmi: „Prawosławnym ofiarom drugiej wojny światowej, męczennikom za wiarę i narodowość w latach 1939–1956 oraz Świętym Ziemi Podlaskiej”. Poprawnie umieszczono także inskrypcję w cerkiewnosłowiańskim, podkreślającą pamięć o ofiarach. Podstawa monumentu zbudowana jest z kamienia polnego, na którym wyróżniono kilka miejscowości, w których w latach 1939–1956 życie stracili prawosławni: Końcowiznę, Popówkę, Potokę, Rajsk, Sypnie, Szpaki, Wólkę Wygonowską, Zanie, Zaleszany.

---

Oceń: Pomnik prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny zabitych i zaginionych w latach 1939–1956

---