Pałac Branickich w Białymstoku

---

Zamek Wiesiołowskich

Pierwsze wzmianki o osadzie, która znajdowała się na terenie obecnego pałacu, pochodzą z XVI wieku. Te informacje zostały potwierdzone dzięki wykopaliskom archeologicznym przeprowadzonym w 2009 roku. W tym okresie istniał tutaj prawdopodobnie dwór sekretarza królewskiego Mikołaja Raczkowicza. Po jego śmierci, jego żona Katarzyna Wołłowiczówna przekazała majątek swojemu drugiemu mężowi, Piotrowi Wiesiołowskiemu. Na jego zlecenie, znany budowniczy królewski Hiob Bretfus przystąpił do budowy murowanego gotycko-renesansowego zamku w Białymstoku.

Nowa budowla składała się z dwóch kondygnacji i była otoczona fosą oraz umocnieniami ziemnymi, co dodatkowo podnosiło poziom obrony. Syn Piotra, Krzysztof Wiesiołowski, zyskał tytuł marszałka wielkiego litewskiego. W 1637 roku, przed swoją bezpotomną śmiercią, zapisał swoje dobra skarbowi Rzeczypospolitej. Wdowa po nim zyskała jednak jedynie prawo dożywotniego korzystania z zamku.

W czasie potopu szwedzkiego, białostocki zamek stał się miejscem pobytu chorągwi litewskiej, podlegającej Januszowi Radziwiłłowi. Jednak żołnierze, wypowiadając mu posłuszeństwo, przeszli na stronę królewską pod dowództwem pułkownika Korotkiewicza, a ich lojalność została skierowana ku Pawłowi Sapieże.

Za wybitne zasługi, jakie Stefan Czarniecki złożył podczas wojny ze Szwedami, Sejm Rzeczypospolitej przyznał mu dobra białostockie. Czarniecki, w dalszej kolejności, przekazał Białystok wraz z zamkiem swojej córce, Katarzynie Aleksandrze, która była żoną Jana Klemensa Branickiego, stolnika koronnego. Od tego momentu zamek zyskał status siedziby rodu Branickich herbu Gryf.

Pałac Branickich

Wiek XVII

Na przełomie XVII wieku, Stefan Mikołaj Branicki, będący ojcem znanego hetmana Jana Klemensa Branickiego, podjął decyzję o renowacji zamku Wiesiołowskich, zlecając projektowanie barokowej rezydencji utalentowanemu inżynierowi Tylmanowi z Gameren. Jego osiągnięcia, obejmujące m.in. budowę pałacu Krasińskich w Warszawie oraz rezydencji prymasa Michała Radziejowskiego w Nieborowie, są uznawane za niezwykle istotne w kontekście architektury tego okresu. Prace budowlane, które miały miejsce w latach 1691-1697, całkowicie odmieniły charakter budowli. W trakcie renowacji jedna z baszt wykorzystana została na klatkę schodową, natomiast w drugiej umieszczono komnaty. Kolejna faza przebudowy obejmowała podniesienie bocznych oficyn, stworzenie majestatycznej jońskiej kolumnady oraz umieszczenie licznych rzeźb. Z dawnej militarnej funkcji zamku pozostały jedynie zarysy bastionu usytuowanego nieopodal stawu, wzbogacone legendą o tajemnym przejściu łączącym zamek z wieżą kościoła farnego, który również adaptowano do celów obronnych w XVII wieku.

Wiek XVIII

Budowla przeszła dalszą transformację na zlecenie Jana Klemensa Branickiego oraz jego małżonki Izabeli Poniatowskiej. Od 1728 roku, pod kierownictwem Jana Zygmunta Deybla, zrealizowano wiele znaczących zmian, w tym dodanie kondygnacji oraz tympanonu z herbem Gryf umieszczonego na elewacji, nawiązując do wcześniejszych działań Tylmana. Deybel stworzył także elewację od strony dziedzińca. W jego wizji, w miejsce wcześniejszych alkierzy, powstały boczne skrzydła, które zbudowane na wzór architektury francuskiej obiegły dziedziniec, znany jako cour d’honneur. Elementem charakterystycznym jest brama, która została skonstruowana w 1758 roku przez Jana Henryka Klemma, również kluczową postać w przebudowie kompleksu. Prace kontynuowali inni architekci, w tym Pierre Ricaud de Tirregaille oraz Jakub Fontana, który w latach 1750–1771 kształtował ostateczny wygląd pałacu, westybul oraz wnętrza w stylu rokokowym. W 1754 roku zaprojektował klatkę schodową, ozdobioną rzeźbami Jana Chryzostoma Redlera. Po obu stronach dziedzińca umieszczono również monumentalne rzeźby autorstwa Redlera. Prace przy dekoracjach wnętrz były dziełem znakomitych artystów, w tym Samuela Contesse, Antoniego Vogta oraz malarzy jak Szymon Czechowicz, Louis Marteau, Augustyn Mirys czy Jean Pillement. Niestety, nieznany pozostaje twórca monumentalnej fasady ogrodowej, która w swoim klasycyzmie przyciąga uwagę turystów.

W otoczeniu pałacu Branickich zebrali się wybitni artyści, literaci oraz naukowcy. Wiele lat spędziła tutaj polska poetka Elżbieta Drużbacka, a do grona twórców należał również poeta Franciszek Karpiński. Utworzone zostały także teatr, orkiestra dworska oraz zespół baletowy, przybywali goście w tym włoskie aktorki. Na dworze Branickiego gościł wielu znakomitych ludzi, w tym król August II oraz jego następcy, biskup Ignacy Krasicki, a także cesarz Józef II Habsburg. W 1754 roku hetman Branicki założył w pałacu pierwszą w Polsce uczelnię wojskową – Wojskową Szkołę Budownictwa i Inżynierii.

Zgodnie z wolą hetmana, jego żona Izabela miała posiadać pałac do końca życia, a po jej śmierci miał on zostać przekazany Potockim. Jednakże po rozbiorach Rzeczypospolitej spadkobiercy sprzedali rezydencję królowi pruskiemu w 1802 roku, zapewniając, że nie zostanie przejęta za życia Izabeli. Po traktacie w Tylży w 1807 roku, pałac przeszedł w ręce cara Aleksandra I.

Wiek XIX

W czasie zaboru rosyjskiego, pałac został znacznie ograbiony. Wyposażenie oraz ogrodowe rzeźby zostały wywiezione, a około dwudziestu sztuk przeniesiono do Petersburga. W 1826 roku usunięto zdobienia na fasadzie, a barokowe hełmy zostały zniszczone. Powstałe zmiany gwałtownie zniszczyły wystrój wnętrz oraz choć ukaz w 1841 roku umożliwił przekształcenie budynku w pensję dla panien z wyższych sfer rosyjskich – Instytut Dobrze Urodzonych Panien, to otaczała ją afera związana z usunięciem ponad stu figur z ogrodu, które mogłyby rzekomo wprowadzać niewłaściwe wpływy na uczennice. Niegdyś wyjątkowy teatr Branickiego został zlikwidowany, a unikalna kurtyna sprzedana do Anglii. Dalsze losy jej fragmentu pozostają tajemnicą. W XIX wieku zasypano również większość stawów w ogrodach.

Wiek XX

Podczas I wojny światowej pałac nie doznał wielu zniszczeń, pełniąc rolę szpitala polowego. Po zakończeniu wojny budynek stał się siedzibą urzędów wojewódzkich oraz rezydencją wojewody. W trakcie konfliktu polsko-bolszewickiego pałac był siedzibą Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski. W „czarny piątek” 27 czerwca 1941 roku, tereny przynależące do pałacu stały się miejscem masowych egzekucji Żydów przez niemieckie wojska.

W 1944 roku, pałac został w 70% zniszczony przez wycofującą się armię niemiecką, a resztki zburzyli żołnierze Armii Czerwonej. Odbudowa miała miejsce w latach 1946–1960 pod przewodnictwem inż. Stanisława Bukowskiego oraz inż. Władysława Paszkowskiego i miała na celu przywrócenie budynku do stanu z XVIII wieku. W wyniku pośpiechu, w jakim zrealizowano te prace, istotne elementy historyczne nie zostały należycie udokumentowane, w związku z czym rekonstrukcja wnętrz nie oddaje wiernie pierwotnego wyglądu. Sala konferencyjna, na przykład, zyskała zieloną tonację, gdy pierwotnie była biała z ozdobnymi złoceniami. Do 1990 roku przywrócono również Pawilon Toskański oraz kaplicę pałacową, znaną z kopuły i odwzorowań prac Augustyna Mirysa. W 2006 roku, po dwóch stuleciach, na bramie pałacowej umieszczono herb Branickich Gryf, a w 2011 roku zakończono rekonstrukcję Pawilonu pod Orłem, który niegdyś pełnił funkcję woliery. Obecnie prowadzone są działania mające na celu przywrócenie barokowych ogrodów do stanu sprzed wielowiekowych zmian, a także planowano odbudowę Pawilonu Chińskiego oraz Bramy do Zwierzyńca Jeleni, co wiąże się z dodatkowym wycinką wysokich drzew znajdujących się wzdłuż południowo-wschodniego boku ogrodów oraz pracami nad odtworzeniem bosketów.

Aktualnie w pałacu mieści się rektorat Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.

Zespół pałacowo-parkowy

Kompleks pałacowo-parkowy w Białymstoku, zlokalizowany między ulicami Legionową a Akademicką, rozciąga się na dwóch poziomach: górnym oraz dolnym. Na wyższym piętrze znalazł się nie tylko okazały pałac, ale również ogród francuski, który swoim kształtem przypomina dokładny czworobok. Dolny parter natomiast kryje w sobie ogród w stylu angielskim, który otoczony jest promenadami noszącymi nazwy znane z historii Białegostoku, jak bulwary im. Kościałkowskiego i Kielanowskiego.

Park Branickich

Barokowy park pałacowy, zajmujący około 9,7 ha, stanowi znaczną część zielonych terenów w Białymstoku. Jest to miejsce, gdzie historia spotyka się z przyrodą, tworząc malowniczy krajobraz, który przyciąga zarówno mieszkańców, jak i turystów. Więcej informacji można znaleźć w osobnym artykule: Park Branickich w Białymstoku.

Galeria

Ogród i park są idealnym miejscem do relaksu oraz spacerów w otoczeniu pięknej przyrody oraz historycznych zabudowań.

Upamiętnienia

Pałac Branickich w Białymstoku ma istotne miejsce w polskiej kulturze, co zostało podkreślone przez różne upamiętnienia. 18 listopada 2020 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu okolicznościową monetę pięciozłotową z serii „Odkryj Polskę”, na której znalazł się wizerunek tego pięknego pałacu.

Warto również zwrócić uwagę na wydarzenie z 28 kwietnia 2022 roku, kiedy to Poczta Polska wyemitowała znaczek pocztowy z wizerunkiem Pałacu Branickich, o nominale 3,60 zł. W serii Piękno Polski wydrukowano 90 000 egzemplarzy znaczka przy użyciu techniki offsetowej na fluorescencyjnym papierze. Projekt został stworzony przez Jarosława Ochendzana, który oddał hołd architektonicznemu pięknu tego miejsca.

---

Oceń: Pałac Branickich w Białymstoku

---