Archiwum Państwowe w Białymstoku

---

Historia archiwum

Ochrona archiwaliów w Białymstoku ma długą i skomplikowaną historię. Choć akt o utworzeniu Archiwum Państwowego w tym mieście datuje się na początek lat 50. XX wieku, to początki instytucji sięgają 17 lutego 1920 roku. Wówczas Tadeusz Łopuszański, będący ówczesnym Ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, powołał do życia Archiwum Państwowe w Białymstoku. Niestety, z organizacyjnych powodów, instytucja przez cały rok nie mogła rozpocząć działalności. Co więcej, z powodu braku odpowiednich lokali, zdecydowano się na tymczasowe zlokalizowanie archiwum w Grodnie. Ta decyzja okazała się kluczowa, ponieważ w obliczu trudności miejscowych, ostatecznie zrezygnowano z otwarcia placówki w Białymstoku, a jej kompetencje przejęło archiwum grodzieńskie, które posiadało zasób akt urzędów byłej guberni grodzieńskiej.

W latach 20. ubiegłego wieku w regionie funkcjonowały również inne archiwa – w Suwałkach oraz Łomży, ale z czasem obie placówki zostały zlikwidowane. Archiwum w Suwałkach, które zamknięto w 1926 roku, zostało wchłonięte przez Archiwum w Grodnie, podczas gdy archiwum w Łomży zlikwidowano cztery lata później, a jego zasoby trafiły do Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.

Wznowienie działań archiwalnych w Białymstoku miało miejsce dopiero po II wojnie światowej. 10 listopada 1950 roku Minister Oświaty – Stanisław Skrzeszewski wydał dekret, który powołał Wojewódzkie Archiwum Państwowe. W tym przypadku również, z powodów organizacyjno-technicznych, instytucja rozpoczęła działalność dopiero 1 stycznia 1953 roku, kiedy Henryk Altman, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, formalnie powierzył obowiązki dyrektora białostockiej placówki dr. Stefanowi Sobańcowi, który wcześniej pełnił tę rolę w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Początkowy okres działalności jednostki był niezwykle trudny. Dr Sobańcowi przyszło pełnić swoje obowiązki z domu, a zasób archiwum liczył jedynie 55 metrów bieżących akt. Dopiero 31 grudnia 1953 roku, Archiwum zyskało lokal w Wojewódzkim Zarządzie Związku Młodzieży Polskiej przy ul. J. Kilińskiego 16. Otrzymane pomieszczenia składały się z biura oraz piwnic, w których na początku przechowywano około 845 m.b. akt, mimo że panujące tam warunki były bardzo trudne.

Z początkiem 1954 roku, Archiwum w Białymstoku przejęło od WAP w Warszawie nadzór nad Powiatowym Archiwum Państwowym w Łomży, co trwa do dzisiaj, a także rozszerzyło swoją działalność na inne jednostki w regionie, w tym PAP w Suwałkach i Ełku. Po trudności lokalowe zaczęto się starać o przejęcie budynku dawnej zbrojowni Branickich, znajdującego się przy Rynku Kościuszki 4. Choć w grudniu 1955 roku projekt został wstępnie zaakceptowany, realizacja wymagała wielu lat oczekiwania.

W sierpniu 1959 roku inspekcja pracy zamknęła dostęp do archiwalnych magazynów z powodu nieodpowiednich warunków. To jednak zmobilizowało decydentów – 20 czerwca 1960 roku Archiwum ostatecznie otrzymało decyzję o przekazaniu na jego potrzeby Cekhauzu Branickich. Przeprowadzka, trwająca dwa lata, była kluczowym momentem w historii instytucji. W roku 1963 miało miejsce pierwsze przejęcie akt rewindykowanych ze Związku Sowieckiego, a w 1964 liczba podległych archiwów wzrosła do czterech, gdyż dodano PAP w Bielsku Podlaskim.

1 października 1965 roku Henryk Majecki został nowym dyrektorem Archiwum, który podjął działania w celu pozyskania kolejnych zasobów archiwalnych. W wyniku dalszych reform w latach 70., archiwum w Suwałkach stało się odrębną jednostką, a na początku lat 90. Archiwum przejęło archiwum Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białymstoku. Po pewnym czasie instytucja była zmuszona szukać nowych przestrzeni magazynowych.

Po przeprowadzeniu wielu zmian lokalowych, w 2004 roku Archiwum podpisało umowę z Telekomunikacją Polską na wynajem przestrzeni magazynowej. Nowe pomieszczenia miały umożliwić przechowywanie znacznych zbiorów archiwalnych, co w istotny sposób wpłynęło na dalszy rozwój instytucji.

Zasób archiwum

Na zakończenie 2018 roku w Archiwum Państwowym w Białymstoku znajdowało się 1643 zespoły archiwalne, które składały się w sumie z 333 471 jednostek archiwalnych. W rezultacie całość akt zajmowała nieco ponad 3 kilometry bieżące (dokładnie 3 048,92 m.b.). Te dane dotyczą tylko białostockiej centrali, natomiast uwzględniając także Oddział w Łomży, całkowita liczba zespołów wyniosła 2427, a zbiory archiwalne obejmowały 478 620 jednostek, co równoznaczne jest z 4 239,01 m.b. akt. Zasób archiwalny jest głównie tworzony przez akta administracji państwowej i samorządowej, które różnią się w zależności od historycznego kontekstu. Obejmuje to akta z poziomu departamentalnego, gubernialnego oraz wojewódzkiego, powiatowego i gminnego, a także dokumentację dotyczącą poszczególnych miast.

Dodatkowo, w skład zasobu wchodzą akt notarialne, dokumenty sądów oraz prokuratur, a także materiały dotyczące notariatów, komorników oraz więziennictwa. Zbór archiwalny Archiwum Państwowego w Białymstoku obejmuje także akta stanu cywilnego. Są to zarówno dokumenty z kościołów rzymskokatolickich, prawosławnych, unickich oraz ewangelickich, jak i z okręgów bożniczych czy gmin muzułmańskich. Warto zaznaczyć, że jest to jedyne archiwum w Polsce, które dysponuje tak szerokim wachlarzem metrykalnym, różniącym się pod względem wyznaniowym.

W zasobach archiwalnych znajdują się również materiały instytucji gospodarczych i finansowych, dokumenty stowarzyszeń i partii politycznych, a także akta instytucji oświatowo-kulturalnych. Warto dodać, że istnieje także niewielka reprezentacja akt rodzinno-majątkowych, jak na przykład Silva rerum rodu Krassowskich herbu Ślepowron. Najstarsze dokumenty pochodzą z pierwszej połowy XVII wieku, a ich przykłady to wydania ksiąg z lokalnych sądów szlacheckich, zarówno ziemskich, jak i grodzkich, z odległymi wpisami sięgającymi 1640 roku.

Archiwum Państwowe w Białymstoku zajmuje się nie tylko gromadzeniem, przechowywaniem oraz zabezpieczaniem materiałów archiwalnych, ale także prowadzi szereg dodatkowych działań. W ramach swoich kompetencji realizuje działalność wydawniczą, edukacyjną oraz popularyzatorsko-promocyjną. Ponadto, Archiwum angażuje się w proces digitalizacji, dążąc do udostępnienia swojego całego zasobu w internecie. Organizuje również praktyki zawodowe dla studentów we współpracy z ośrodkami akademickimi.

W dodatku, Archiwum przechowuje i zabezpiecza dokumentację niearchiwalną, która pozostała po zlikwidowanych zakładach pracy. Od 2018 roku archiwum zajmuje się również przechowywaniem kart wyborczych z różnych wyborów, w tym samorządowych, parlamentarnych, prezydenckich oraz do Parlamentu Europejskiego.

Siedziba archiwum

W latach 1960–2018, Archiwum Państwowe w Białymstoku miało swoją siedzibę w historycznym budynku, znanym jako dawna Zbrojownia Branickich, zlokalizowany przy Rynku Kościuszki 4. W tym okresie, główne magazyny jednostki znajdowały się na ul. Skorupskiej 17. Niemniej jednak, dynamiczny rozwój zasobów oraz rosnące wymagania administracyjne związane z archiwizacją, w tym konieczność stworzenia nowoczesnej infrastruktury teleinformatycznej i profesjonalnych pracowni do konserwacji oraz digitalizacji akt, znacznie utrudniały efektywne funkcjonowanie w dotychczasowych warunkach lokalowych.

Podejmowane działania zmierzające do poprawy sytuacji w zakresie przestrzeni były jedynie rozwiązaniami tymczasowymi, co uniemożliwiało wprowadzenie długofalowej polityki lokalowej instytucji. W związku z tym, dyrektor Archiwum – Marek Kietliński, rozpoczął starania o znalezienie nowej, lepiej dostosowanej siedziby, co miało na celu rozwiązanie problemów z przechowywaniem dokumentów. Warto zaznaczyć, że pierwsze rozmowy z Magistratem na temat zamiany dotychczasowego budynku przy Rynku Kościuszki 4 na nowoczesną nieruchomość przy Al. J. Piłsudskiego 11/1 miały miejsce już w 2000 roku, jednak ze względu na zły stan techniczny obiektu, negocjacje zakończyły się niepowodzeniem.

W kolejnych latach pojawiały się nowe propozycje, które obejmowały m.in. przystosowanie obiektu biurowego w Centrum Handlowym „Ryska”, zagospodarowanie budynków białostockiego MPEC oraz PSS „Społem”, a także adaptację wojskowych zabudowań przy ul. Węglowej. Ostatecznie, dr Sławomir Radoń, wówczas Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, stwierdził, że korzystniejszym rozwiązaniem będzie postawienie nowej siedziby od podstaw.

W 2008 roku, Białystok został wpisany na listę przyszłych inwestycji Narodowego Archiwum Digitalizacji (NDAP). W tym samym roku, Marek Kietliński wystąpił do prezydenta miasta Tadeusza Trsukolaskiego z prośbą o przekazanie działki na budowę. 16 lutego 2009 roku, Magistrat zaproponował zamianę dotychczasowej siedziby Archiwum na działkę budowlaną przy ul. A. Mickiewicza, w sąsiedztwie Sądu Rejonowego. Finalizacja formalności dotyczących zamiany trwała jednak kilka lat.

Ostatecznie, 7 listopada 2014 roku, ustanowiono trwały zarząd działki na rzecz Archiwum Państwowego w Białymstoku. Rok później ogłoszono przetarg na opracowanie dokumentacji projektowej nowego obiektu. Na koniec 2015 roku, 4 grudnia, Urząd Miejski w Białymstoku udzielił zgody na rozpoczęcie budowy. 22 sierpnia 2016 roku Archiwum podpisało umowę z firmą Skanska na wykonanie i wyposażenie nowej siedziby. Pracę nad projektem zakończono niecały rok później, 29 maja 2017 roku, kiedy wmurowano akt erekcyjny. Z końcem tego roku cała inwestycja została zrealizowana.

Po złożonym i wielomiesięcznym procesie relokacji zasobów, pracownicy Archiwum oraz archiwalia przeniosły się do nowego budynku w październiku 2018 roku. Obecnie, w 2019 roku, nowa siedziba Archiwum pozostaje najnowocześniejszym obiektem archiwalnym w Polsce.

---

Oceń: Archiwum Państwowe w Białymstoku

---