Muzeum Pamięci Sybiru

---

Idea

Pomysł stworzenia muzeum, które upamiętnia doświadczenia polskich Sybiraków, ma swoje korzenie w pierwszych koncepcjach, które zaczęły pojawiać się już w okresie międzywojennym. Niestety, wybuch drugiej wojny światowej przerwał te dążenia, a temat ten stał się politycznie nieodpowiedni i został na długi czas porzucony.

Białystok, będący jednym z większych miast zajętych przez Związek Sowiecki podczas agresji we wrześniu 1939 roku, a obecnie leżącym w granicach Polski, ma szczególną historię. Co piąty mieszkaniec tego miasta przeszedł przez cztery masowe deportacje do Syberii lub Kazachstanu w latach 1940–1941.

W związku z tym, idea stworzenia instytucji, która będzie przypominać o dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej oraz o traumie zesłań syberyjskich, zaczęła odżywać na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku w Białymstoku. Wtedy to, w ramach Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Białymstoku, utworzono Sekcję Dziejów Dawnych Ziem Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej.

Po roku 2000, próbę całościowej dokumentacji wysiedleń i deportacji podjął białostocki oddział Instytutu Pamięci Narodowej. Badania obejmowały różnorodne wątki i były prowadzone również w ramach prac naukowych w Instytucie Historii Uniwersytetu w Białymstoku.

W 1998 roku, w pobliżu Kościoła Ducha Świętego w Białymstoku, powstała izba pamięci, która jest poświęcona upamiętnieniu tragedii osób wywiezionych na Sybir.

Nazwa

Nazwa instytucji, jaką jest Muzeum Pamięci Sybiru, nierozerwalnie wiąże się z określeniem historycznym, a nie geograficznym. Termin „Sybir” wywodzi się najprawdopodobniej od tataro-tatarskiego grodziska, które znajdowało się nad rzeką Irtysz w rejonie dzisiejszego Tobolska, nazywanego Isker lub Sibir. Jest jednak także interpretowany w inny sposób, jako pochodzący od tunguskiego słowa sibur lub mongolskiego sziber, które oznacza obszary podmokłe.

Warto podkreślić, że termin „Sybir” jest ściśle związany z dramatycznymi wydarzeniami w historii Polski oraz innych narodów, obejmującymi carskie zesłania, sowieckie deportacje, a także obozowe życie w łagrach. Dlatego odnosi się także do losów tych osób, które znalazły się w europejskiej części Rosji, na zachód od Uralu, bądź w Kazachstanie. W kontekście omawianej nazwy, słowo „pamięć” odzwierciedla cel muzeum, którym jest pielęgnowanie oraz zachowanie ciągłości pamięci o polskim doświadczeniu związanym z Sybir.

Historia

W 2010 roku lokalne władze w Białymstoku podjęły decyzję o przeznaczeniu dwuhektarowej działki z kompleksu przedwojennych magazynów wojskowych na budowę Muzeum Pamięci Sybiru. W Muzeum Wojska w Białymstoku zainicjowano wówczas utworzenie Działu Badań Zsyłek i Deportacji, co stanowiło pierwszy krok ku powstaniu nowej instytucji. Dwa lata później, w 2012 roku, artysta architekt Jan Kabac oraz jego zespół przystąpili do prac nad dokumentacją projektową siedziby, która miała być nowoczesnym miejscem upamiętniającym historię Sybiraków.

W 2014 roku miało miejsce rozstrzyganie konkursu na koncepcję i aranżację wystawy stałej Muzeum Pamięci Sybiru, który został wygrany przez belgijską firmę TEMPORA S.A. Koniec 2016 roku to ważny moment, gdyż zakończono pierwszy etap prac budowlanych – obejmował on przygotowania terenu oraz głównych instalacji. Następnie, od 1 stycznia 2017 roku, Muzeum Pamięci Sybiru zaczęło funkcjonować jako samodzielna jednostka.

18 kwietnia 2018 roku, nieco później, podpisano umowę na wykonanie kolejnego etapu budowy siedziby. Niedługo potem, 19 czerwca 2019 roku, konkurs na budowę wystawy stałej wygrała firma Deko-Bau Sp. z o.o. Oficjalne przekazanie kluczy do nowej siedziby Muzeum miało miejsce 9 grudnia 2019 roku, kiedy to dyrektor, profesor Wojciech Śleszyński, przyjął je od Prezydenta Białegostoku, Tadeusza Truskolaskiego.

Z kolei 30 kwietnia 2021 roku zamknięty został projekt pt. „Wykonanie wystawy stałej i zakup wyposażenia na potrzeby Muzeum Pamięci Sybiru”. Całościowy koszt tej inwestycji wyniósł niemal 13 milionów złotych, a wsparcie finansowe w kwocie 6 783 630,07 zł pochodziło z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Pozostałe wydatki pokryto z budżetu Miasta Białystok.

Ze szczególną radością Muzeum zostało otwarte 17 września 2021 roku, co zbiegało się z rocznicą agresji sowieckiej na Polskę. Uroczystość przyciągnęła wielu znamienitych gości, w tym Prezydentów RP Andrzeja Dudę i Bronisława Komorowskiego, premier Mateusz Morawiecki oraz ministra kultury, dziedzictwa narodowego i sportu, profesora Piotra Glińskiego. Wśród gości była również córka Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, dr Marta Grudzińska, a także Sybiracy z różnych części Polski, którzy przybyli na tę wyjątkową okoliczność.

Działalność

Muzeum Pamięci Sybiru to instytucja, która prowadzi bogatą działalność naukową oraz wystawienniczą, mając na celu zgłębianie i dokumentowanie historii Polaków na Wschodzie. Badania Muzeum obejmują zarówno zagadnienia związane z przedwojennymi polskimi Kresami, jak i wieloletnią obecnością Polaków na Syberii, co sięga XVII wieku. Dokumentowane są nie tylko wydarzenia związane z deportacjami i zsyłkami, ale również osobiste relacje Sybiraków oraz ich potomków, które są cennym źródłem wiedzy.

Pracownicy Muzeum prowadzą systematyczne badania, zgromadzasz informacje i opracowują relacje dotyczące doświadczeń ludzi, którzy przeżyli te tragiczne wydarzenia. Muzeum jest także aktywne w środowisku akademickim, uczestnicząc w posiedzeniach Komisji Syberyjskiej Komitetu Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk.

W strukturach Muzeum znajduje się również Instytut Badawczy im. Prezydenta Seweryna Nowakowskiego, który został uruchomiony 16 września 2021 roku. Jego działalność koncentruje się na badaniach związanych z historią deportacji i zsyłek Polaków, jak również na promowaniu dialogu między narodami Wschodniej Europy.

Muzeum Pamięci Sybiru podchodzi także poważnie do działalności wydawniczej. Publikowane są dwujęzyczne (polsko-angielskie) książki, które bogato ilustrują tematykę Sybiru oraz polskich Kresów Wschodnich. W szczególności miejsca na półkach zajmują wspomnienia Sybiraków, które ukazują nie tylko dramatyzm wydarzeń, ale także codzienność ich życia. Często te relacje publikowane są w formie komiksów, co sprawia, że historia staje się bliższa i bardziej przystępna dla szerokiego grona odbiorców.

Oprócz tego, Muzeum wydaje dwa czasopisma: „Sybir”, które ma charakter popularnonaukowy, oraz „Biuletyn Historii Pogranicza”, publikowany we współpracy z Polskim Towarzystwem Historycznym, kierujący się bardziej naukowym gronem odbiorców.

Muzeum organizuje różnorodne wydarzenia cykliczne. Na przykład, 10 lutego odbywa się Światło Pamięci, które ma na celu upamiętnienie ofiar deportacji rozpoczętych w 1940 roku. Tego samego dnia organizowany jest Bieg Pamięci Sybiru, który łączy pasję sportową z dbaniem o pamięć tych, którzy ucierpieli. 17 września, w rocznicę sowieckiej inwazji na Polskę, przez Białystok przejeżdża rowerowy Peleton Pamięci. Dodatkowo, cykl debat i prelekcji „Kierunek Muzeum” porusza współczesne wyzwania w muzealnictwie.

W ramach swojej misji Muzeum Pamięci Sybiru realizuje również programy edukacyjne, prowadząc lekcje muzealne, warsztaty oraz oprowadzania po wystawach, które obejmują złożone historie, zarówno Kresów Wschodnich, jak i obecności Polaków na Syberii. Organizowane są debaty, wykłady oraz pokazy filmów, które pomagają w propagowaniu wiedzy oraz angażowaniu społeczności. Muzeum nie ogranicza się jedynie do swojej siedziby, ale także podejmuje inicjatywy do prezentowania instalacji artystycznych oraz historycznych w różnych miastach Polski.

Siedziba

Muzeum Pamięci Sybiru znajduje się w historycznych magazynach wojskowych, usytuowanych przy ulicy Węglowej w białostockiej dzielnicy Węglówka. Specjalnie dla tego przedsięwzięcia wybrano magazyn nr 5, który jest najbliżej ulicy Wasilkowskiej. Wybór tej lokalizacji był celowy, ponieważ transporty deportowanych na Syberię oraz do Kazachstanu, w latach 1940–1941, odchodziły właśnie z sąsiadującego Dworca Poleskiego (obecnie Fabryczny). Ofiary były ładowane do wagonów na bocznicy kolejowej, która graniczyła z magazynem nr 5.

Obszar zajmowany przez Muzeum Pamięci Sybiru wynosi 1,583 ha, a jego całkowita powierzchnia zabudowy to 3705,15 m kw. Budynek, zaprojektowany przez białostockiego architekta Jana Kabaca, ma łączną powierzchnię użytkową wynoszącą 5458 m kw. łączy on elementy historyczne z nowoczesnym wzornictwem. Wojskowy magazyn z lat 30. XX wieku został przekształcony w siedzibę wystawy stałej.

W dobudowanej części budynku można znaleźć administrację Muzeum, szatnię oraz zaplecze sanitarne. Dodatkowo mieści się tam sala konferencyjna mogąca pomieścić 120 osób oraz restauracja. W przyziemiu ulokowane są magazyny muzealne, nowoczesna pracownia konserwatorska, a także zaplecze techniczne.

Pomiędzy oboma bryłami budynków, wzdłuż magazynowej rampy, ciągną się tory, które wnikają głęboko w budynek. Wewnątrz na torach znajduje się największy eksponat Muzeum, a mianowicie rosyjski wagon towarowy.

Nagrody

Muzeum Pamięci Sybiru zdobyło uznanie w dziedzinie inwestycji komunalnych, co podkreśla jego wartość dla społeczności lokalnej oraz regionalnej.

• Po pierwsze, muzeum zdobyło tytuł Top Inwestycja Komunalna 2020, co świadczy o jego wysokiej jakości realizacji oraz znaczeniu w kontekście urbanistycznym.
• Po drugie, firma BUDIMEX S.A., odpowiedzialna za budowę obiektu, została nagrodzona Nagrodą Specjalną podczas 26. edycji konkursu Budowa Roku 2019/2020 w Regionie Północno-Wschodnim, co podkreśla profesjonalizm i rzetelność wykonawcy.
• Ostatnio, 5 grudnia 2023 roku, Muzeum Pamięci Sybiru zdobyło „Nagrodę Muzealną Rady Europy 2024”, co stanowi istotne wyróżnienie w międzynarodowej społeczności muzealnej.

Wystawa stała

Ekspozycja Muzeum Pamięci Sybiru zajmuje imponującą przestrzeń na dwóch kondygnacjach zabytkowego obiektu wojskowego. Wystawa została stworzona przez belgijską pracownię Tempora SA, która zadbała o to, aby każdy element ekspozycji był jak najlepiej zintegrowany z kontekstem historycznym.

Na obszarze wynoszącym 1000 m² można zapoznać się z różnorodnymi tematami. Prezentowane są m.in. życie na przedwojennych Kresach, obecność Polaków na Syberii w czasach carskich, jakość życia w okresie sowieckiej okupacji, a także historię deportacji do Związku Sowieckiego. Ekspozycja oddaje realia życia ludzi, którzy zostali zmuszeni do przymusowej migracji na Syberię oraz do Kazachstanu, gdzie trafiali jako zsyłani, deportowani lub więzieni w łagrach.

Warto podkreślić, że wystawa wykorzystuje nowoczesne multimedia, ale jej fundamentem są autentyczne eksponaty. Znajduje się tam wiele pamiątek po zesłańcach oraz osobach deportowanych, a znacząca część z nich została przekazana Muzeum przez Sybiraków i ich potomków. Relacje i wspomnienia osób deportowanych, ich osobiste historie, stanowią istotny element tej unikalnej ekspozycji.

Jednocześnie w ramach wystawy może przebywać 380 osób (po 190 na poziomie), jednak z powodu obostrzeń związanych z pandemią covidową liczba ta została czasowo ograniczona do 200 osób (po 100 na kondygnację).

W części podziemnej budynku znajduje się dodatkowy element wystawy – Memoriał Katyński. To sala o powierzchni blisko 250 m², która jest poświęcona ofiarom zbrodni katyńskiej. Losy tych ofiar łączą się z Sybirem, gdyż w ramach trzeciej akcji deportacyjnej do Związku Sowieckiego wywożono rodziny zamordowanych oficerów.

Dostępność

Muzeum Pamięci Sybiru wychodzi naprzeciw oczekiwaniom osób z różnymi potrzebami, zapewniając dostępność dla wszystkich zwiedzających.

W kasach biletowych oraz na stałej ekspozycji znajdują się pętle indukcyjne, które umożliwiają odbiór dźwięków za pośrednictwem aparatów słuchowych oraz implantów, co znacząco ułatwia zwiedzanie osobom z ubytkiem słuchu.

Myśląc o osobach z dysfunkcją wzroku, przed główną wystawą umieszczono trójwymiarową makietę, która pozwala na lepsze zrozumienie układu ekspozycji. Dodatkowo, na wystawie przygotowano wydrukowane w technologii 3D repliki niektórych eksponatów oraz opisy w alfabecie Braille’a, co umożliwia dotykowe zapoznanie się z dziełami.

Muzeum zapewnia również audioprzewodnik z audiodeskrypcją, co umożliwia osobom z ograniczoną zdolnością wzroku lepsze zrozumienie prezentowanych treści.

Aby wesprzeć osoby ze spektrum autyzmu oraz osoby wysoko wrażliwe, stworzono specjalny pokój wyciszenia, w którym można się zrelaksować oraz uspokoić. To ważne miejsce dla osób potrzebujących takiego wsparcia w trakcie zwiedzania.

Na koniec, muzeum udostępnia zwiedzającym wózki inwalidzkie oraz chodziki, co dodatkowo zwiększa komfort oraz dostępność dla osób z ograniczoną mobilnością.

---

Oceń: Muzeum Pamięci Sybiru

---