Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku

---

Stary kościół (późnorenesansowy)

Kościół późnorenesansowy, który udało się zbudować w latach 1617–1625, stanowi nie tylko przykład umiejętności budowlanych tamtejszych artystów, ale również ważny element historii regionu. Został on wzniesiony z fundacji Piotra Wiesiołowskiego, a jego ukończenie przypadło na czas jego syna Krzysztofa. Wnętrze kościoła charakteryzuje się późnobarokowym wyposażeniem, które zostało sfinansowane przez Jana Klemensa Branickiego.

Początkowo, świątynia miała styl późnogotycki z wplecionymi elementami renesansu, typowymi dla regionu Mazowsza i Litwy. Ściany kościoła zdobi piękna polichromia, której autorstwa jest Antoni Herliczka, datowana na rok 1751. Każdego czerwca w kościele odbywają się niedzielne koncerty organowe pod nazwą „Muzyka w Starym Kościele”, co przyciąga wielu miłośników muzyki klasycznej.

Ołtarz główny Wniebowzięcia NMP

Główny ołtarz, wykonany z drewna i pokryty białą polichromią, ozdobiony jest złotymi detalami. W jego centralnej części znajduje się obraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, stworzony przez znanego artystę barokowego, Augustyna Mirysa, związanym z dworem Branickich. Nad tym obrazem widnieje symbol Opatrzności Bożej, a poniżej umieszczono mensę z tabernakulum, które przywodzi na myśl słynne tabernakulum Berniniego znajdujące się w Rzymie. Antepedium stanowi z kolei wyjątkowy element ikonograficzny z wątkami apokryficznymi, a środkowa scena przedstawia wniebowzięcie NMP.

Po dwóch stronach ołtarza współczesne są rzeźby świętych Piotra i Pawła, które powstały w 1751 roku dzięki Jakubowi Fontanie lub Janowi Jakubowi Plerschowi. Oprócz głównego ołtarza, w kościele można znaleźć również rodzaj ołtarza poświęconego Jezusowi Ukrzyżowanemu.

Epitafium

Na ścianach starego kościoła wisi wspaniałe epitafium Izabelli Branickiej. Jest to haftowana tkanina umieszczona w dekoracyjnej ramie z 1811 roku, będąca dziełem przyjaciółki tzw. „Pani Krakowskiej”. U szczytu epitafium znajduje się alabastrowy wazon z pamiątkami, które Izabella uznawała za szczególnie cenne dla siebie. Warto także zwrócić uwagę na późnobarokowe organy, które również zostały ufundowane przez Jana Klemensa Branickiego, a ich budowa miała miejsce w 1753 roku, kierował nią Antoni Wierzbowski z Warszawy.

Tablice upamiętniające

Wnętrze kościoła zdobią trzy tablice upamiętniające istotne wydarzenia. Pierwsza z nich upamiętnia fundację kościoła z 1617 roku, a jej napis brzmi: „Na cześć Boga Najwyższego Trójcy Świętej, Najświętszej Marii Panny i Wszystkich świętych, świątynię od fundamentów wzniósł Piotr Wiesiołowski marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego, starosta kowieński, tykociński” (oryginał w języku łacińskim). Druga tablica, poświęcona Franciszkowi Karpińskiemu, informuje, że to tutaj po raz pierwszy zabrzmiały „Pieśni nabożne” tego poety. Trzecia tablica wspomina o konsekracji kościoła, która miała miejsce w drugą niedzielę po Wielkanocy w 1664 roku.

Mauzoleum rodu Gryfitów-Branickich

Kościół ten pełnił również rolę rodzinnego mauzoleum Gryfitów-Branickich. Nagrobek znajdujący się po prawej stronie ołtarza poświęcony jest pamięci babki oraz ojca Jana Klemensa. Spoczywają tam serca marszałkowej koronnej Katarzyny Aleksandry z Czarneckich Branickiej (zm. 1698) oraz Stefana Mikołaja Branickiego (zm. 1709). Nagrobek, zaprojektowany przez Kacpra Bażanka, został wzniesiony z czarnego marmuru dębickiego, częściowo także z różowego, a nad sarkofagiem umieszczono kartusz z herbami związanymi z rodziną.

Po przeciwnej stronie do pierwszego nagrobka znajduje się drugi, fundowany przez Izabellę z Poniatowskich. Jest to wspaniałe dzieło z włoskiego różnokolorowego marmuru oraz złoconego brązu, w którym spoczywa serce Jana Klemensa Branickiego (zm. 1771). Urna jest podtrzymywana przez herbowe Gryfy, a na całości znajduje się piramida ze złoconym medalionem z profilem Branickiego.

Podziemia

W podziemiach starego kościoła ukryte są krypty, w których znajdują się m.in. „krypta fundatorów”. Spoczywają tam Katarzyna Poniatowska (zm. 1772, w trumnie rokokowej, bogato złoconej) oraz Izabella z Poniatowskich Branicka (trumna klasycystyczna z mahoniu). W pozostałych kryptach umieszczono trumny abpa Edwarda von Roppa (zm. 1939), biskupa diecezji mińsko-mohylewskiej, abpa Edwarda Kisiela (zm. 1993), abpa Stanisława Szymeckiego (zm. 2023) oraz abpa Edwarda Ozorowskiego (zm. 2024).

Nowy kościół (neogotycki)

Obok starszej świątyni farnej w Białymstoku wznosi się nowy, znacznie większy kościół w stylu neogotyckim, którego budowę realizowano w latach 1900-1905 według wizji Józefa Piusa Dziekońskiego. Ta monumentalna budowla ma długość 90 metrów i osiąga wysokość 72,5 metra dzięki strzelistym wieżom. W stroje polityki carskiej, która w ramach rusyfikacji ludności polskiej, nie zgodziła się na nową budowlę, parafia uzyskała jedynie zgodę na rozbudowę istniejącej świątyni ufundowanej przez Wiesiołowskich. Z biegiem czasu, przybudówka stała się znacznie większa, a jej powstanie odbywało się pod czujnym okiem władzy, która w dużym stopniu była korumpowana przez lokalną ludność. W 1945 roku, prokatedra administratorów apostolskich archidiecezji wileńskiej, która pozostała w Polsce po II wojnie światowej, zyskała miano „archidiecezji w Białymstoku”, a bazylikę mniejszą uznano w 1985 roku. Od 1991 roku pełni funkcję katedry, a archikatedrą stała się w 1992 roku. W jej wnętrzu spoczywa między innymi abp Romuald Jałbrzykowski.

Historia

Starania o budowę nowego kościoła

Na przełomie XIX wieku parafia białostocka liczyła około 12 000 wiernych. Dotychczasowy kościół, mogący pomieścić około 1000 osób, okazał się niewystarczający. W I połowie XIX stulecia dziekan białostocki, ks. Wilhelm Szwarc, rozpoczął starania o nową budowlę, zdobywając poparcie parafian. Wybrano lokalizację na wzgórzu św. Rocha, gdzie znajdował się nieczynny cmentarz. W sprawach projektowych dziekan konsultował się z renomowanymi architektami, w tym Stefanem Szyllerem oraz Józefem Dziekońskim. Ostatecznie to Dziekoński zrealizował projekt, kończąc go pod koniec 1895 roku i oznaczając datą 1 stycznia 1896. W dokumentacji znalazły się lokalizacja, rysunki fundamentów i kosztorys opiewający na 92 948 rubli i 2 kopiejki, w tym 4% dla architekta – 3 573 ruble.

Dzieło Dziekońskiego odzwierciedlało ówczesne trendy w architekturze sakralnej, zakładając budowę tzw. „wielkiej katedry” w stylu gotyku wiślano-bałtyckiego. Kościół miał być trójnawową, czteroprzęsłową bazyliką z transeptem oraz półokrągłym prezbiterium. Jego elewacje miały być wzmocnione łukami przyporowymi, a fasada zwieńczona dwoma wieżami.

Zgodnie z administracyjnymi procedurami, wierni złożyli podanie do dziekana, który ostatecznie skierował dokumenty do Kurii Biskupiej w Wilnie. Z kolei Konsystorz Wileński przekazał je gubernatorowi w Grodnie. Przełomowa wizyta cara Mikołaja II w Białymstoku w sierpniu 1897 przyczyniła się do pozytywnego biegu spraw związanych z budową. W marcu 1898 roku wierni otrzymali zezwolenie na rozbudowę obecnego kościoła, a nie na budowę nowego. J. Dziekoński zaproponował modyfikację projektu, która obejmowała rozebranie prezbiterium starego kościoła i powstanie nowego w prostopadłym układzie, wzorując się na swojej wcześniejszej wizji kościoła św. Floriana na warszawskiej Pradze. W kwietniu 1899 kosztorys nowego projektu wyniósł 117 815 rubli i 88 kopiejek.

Budowa nowego kościoła

Po uzyskaniu pozwolenia na budowę, 19 kwietnia 1900 roku powstał Komitet Budowy Kościoła z ks. Szwarcem na czele. Kamień węgielny poświęcono 11 czerwca tego samego roku, a w 1901 zakończono kładzenie fundamentów, szybciej niż budynek, który wznoszono w latach 1902-1905. Uroczyste ceremonia poświęcenia miała miejsce 17 września 1905 roku, z udziałem prałata ks. Jana Kurczewskiego. Prace wykończeniowe zakończono 27 października 1907.

W 1907 roku wileński tydzień „Przyjaciel Ludu” zachwycał się nową budowlą: „kościół białostocki nie jest jeszcze wykończony, ale to, co już zrobiono, jest tak piękne, gustowne i stylowe, że warto zwiedzić Białystok jedynie dla obejrzenia tej wspaniałej świątyni”.

Okres międzywojenny

W latach 1925 pierwsze prace koncentrowały się na ukończeniu wystroju wnętrza. Przykładowo, warszawski rzeźbiarz Wincenty Begnesy zaprojektował stalle oraz portal do zakrystii, które w części zostały zrealizowane. W latach 1926 rozpoczęły się również prace nad gotowym projektem ołtarza Ukrzyżowania. W ramach tych prac dostawiono tymczasowy ołtarz w transepcie, a także wykonano 14 stacji Drogi Krzyżowej.

W latach 30. XX wieku kontynuowano kreowanie wnętrza, a w 1931 roku miała miejsce konsekracja świątyni, której przewodniczył arcybiskup Romuald Jałbrzykowski. Ważnym momentem była także przebudowa plebanii oraz modernizacja przestrzeni wokół kościoła.

Okres II wojny światowej

W czasie II wojny światowej kościół nie ucierpiał znacznie w wyniku zniszczeń, a ocaleniu obiektów świątynnym zawdzięczamy działania ks. dziekana Aleksandra Chodyki. W tym czasie wnętrze zostało przemalowane na kolor kremowy, a później także wykonane nowe polichromie.

Okres powojenny

Po zakończeniu wojny kościół przeszedł niezbędne naprawy, a metropolita Romuald Jałbrzykowski przeniósł siedzibę władz archidiecezjalnych z Wilna do Białegostoku. W latach 70. XX wieku na lewym ramieniu transeptu powstała kaplica Matki Bożej Ostrobramskiej, a w latach 80. oraz na początku XXI wieku kontynuowano szereg prac konserwatorskich w ramach których urządzono nowe plebanie oraz stworzono krypty dla arcybiskupów białostockich.

Status kościoła farnego

• W latach 1945–1991 pełnił rolę prokatedry,
• 21 marca 1985 papież Jan Paweł II wyznaczył kościół jako bazylikę mniejszą,
• 5 czerwca 1991 papież Jan Paweł II otworzył diecezję białostocką, a dotychczasowa prokatedra stała się katedrą,
• 25 marca 1992 papież Jan Paweł II podniósł diecezję białostocką do rangi archidiecezji, co wiązało się z nadaniem katedrze statusu archikatedry.

Architektura

Styl neogotyku wiślano-bałtyckiego, w którym wzniesiono kościół białostocki, rozkwitał w drugiej połowie XIX wieku jako przykład polskiego stylu narodowego, wzorując się na kościele św. Floriana w Warszawie. Budowla posiada trzynawowy układ z jednonawowym transeptem, oraz jest zaplanowana na motywie krzyża łacińskiego, z czterema przęsłami poprzecznymi oraz dodatkowym przęsłem w części prezbiterialnej.

Wyposażenie

Ołtarze

Ołtarz główny Wniebowzięcia NMP

Ołtarz główny został zlecony warszawskiej firmie Szpetkowskiego w 1911 roku, a jego koszt wyniósł 28 000 rubli. Prace nad ołtarzem zakończono w roku 1915, w trakcie I wojny światowej. Ołtarz charakteryzuje się precyzją wykonania oraz bogatym programem ikonograficznym, w którym główną scenę stanowi rzeźba Wniebowzięcia NMP z apostołami i ukrytą figurą ks. Wilhelma Szwarca.

Ołtarz Matki Boskiej Częstochowskiej

W maju 1906 roku odbyła się pielgrzymka białostoczan do Częstochowy w celu zakupu obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Kościół zlecił wykonanie projektu ołtarza Józefowi Dziekońskiemu, a ostateczny efekt poświęcono 3 maja 1908. Ołtarz wykonano z drewna z barwnymi ozdobami, nawiązującymi do gotyckich form architektonicznych.

Ołtarz Pana Jezusa Ukrzyżowanego

Ten ołtarz, zaprojektowany przez W. Bogaczyka w 1926 roku, nawiązuje do ikonografii pasyjnej, a jego dekoracje obejmują obrazy Maryi Bolesnej oraz świętych Rocha i Franciszka.

Ołtarz Matki Bożej Miłosierdzia

Ten ołtarz powstał w związku z 300-leciem oddania czci Matki Boskiej Ostrobramskiej. Obraz został namalowany przez Łucję Bałzukiewiczównę, a kaplica została poświęcona przez kardynała Karola Wojtyłę. Ołtarz jest diecezjalnym sanktuarium maryjnym i znajduje się na nim wiele wotów dziękczynnych.

Ołtarz Pana Jezusa Miłosiernego

Stworzony z myślą o Roku Jubileuszowym 2000 projekt ołtarza autorstwa Wojciecha Lachowicza, zdobią witraże ze św. Faustyną Kowalską oraz bpa Edwarda Kisiela.

Ołtarz św. Antoniego

Wykonany w 1906 roku dzięki zbiórce funduszy od pracowników kolejowych. W ołtarzu znajdują się obrazy św. Antoniego oraz figury innych świętych.

Ambona

Ambona, stworzona w latach 1907-1909 na podstawie projektu Dziekońskiego, jest marmurowa i przykryta baldachimem, z płaskorzeźbą przedstawiającą Jezusa wśród dzieci.

Organy

Historia

Instrument został zbudowany dzięki darowiznom Jakuba Sakowicza w 1903 roku i ukończony w 1908. Posiadał 42 głosy, co umożliwiało muzykę liturgiczną i koncertową. W latach 1955–1959 poddano go rozbudowie do 66 głosów.

Dyspozycja

Manuał I	Manuał II	Manuał III	Pedał
1. Pryncypał 16′	1. Fugara 16′	1. Pryncypał 8′	1. Kontrabas 16′
2. Bourdon 16′	2. Pryncypał 8′	2. Bourdon 8′	2. Pryncypbas 16′
3. Pryncypał 8′	3. Sylwestryna 8′	3. Bachflet 8′	3. Wiolonbas 16′
4. Gamba 8′	4. Flet kryty 8′	4. Szpicflet 8′	4. Subbas 16′
5. Gemshorn 8′	5. Koncert flet 8′	5. Aeolina 8′	5. Oktawbas 8′
6. Salicet 8′	6. Traw.flet 4′	6. Vox coel. 8′	6. Wiolina 8′
7. Holflet 8′	7. Dolce 4′	7. Flet harm. 4′	7. Fletbas 8′
8. Kwintaton 8′	8. Róg nocny 4′	8. Prestant 4′	8. Oktawa 4′
9. Gedeckt 8′	9. Oktawa 4′	9. Fugara 4′	9. Kwinta 5 1/3′
10. Rurflet 4′	10. Flautino 2′	10. Flageolet 2′	10. Flet 4′
11. Flet kryty 4′	11. Pikolo 1′	11. Róg nocny 2′	11. Mikstura 4 rz.
12. Wiolina 4′	12. Kwint flet 2 2/3′	12. Tercja 1 3/5′	12. Puzonbas 16′
13. Oktawa 2′	13. Tercja 2 rz.	13. Superkwint 1 1/3′	13. Subkontrabas 32′
14. Kwinta 1 1/3′	14. Flageolet 1′	14. harm. aeter. 3 rz.z.	_
15. Oktawa 2′	15. Sesquialt 2 rz.	15. Scharf 3 rz.	_
16. Nasard 2 2/3′	16. Cymbel 3 ch.	16. Obój 8′	_
17. Superokt 1′	17. Kornet 5 ch.	_	_
18. Mixtura 2-6	18. Klarnet 8′	_	_
19. Trompet 8′	_	_	_

Plebania

W okresie od 1977 do 1984 roku, w bezpośrednim sąsiedztwie katedry, powstała nowa plebania. Budynek ten został zaprojektowany z myślą o współczesnych potrzebach duchowieństwa i wspólnoty parafialnej.

Warto również wspomnieć, że istniejąca wcześniej plebania, zbudowana w stylu późnobarokowym około 1760 roku, obecnie pełni funkcję rezydencji arcybiskupów białostockich.

---

Oceń: Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku

---