Parafia Ewangelicko-Augsburska w Białymstoku

---

Historia

Początki ewangelicyzmu w Białymstoku

Historia ewangelicyzmu w Białymstoku rozpoczyna się w XVIII wieku, kiedy to niemieccy rzemieślnicy oraz architekci zostali zaproszeni do pracy w tym obszarze. W wyniku ich osiedlenia powstały niemieckie dzielnice, takie jak Kleindorf i Neudorf. Inne grupy ewangelików można było znaleźć wokół pobliskich miejscowości, jak Sokółka, Kuźnica oraz Buksztel.

W dniu 26 stycznia 1796 roku Białystok wszedł pod administrację Królestwa Prus, stając się stolicą prowincji Prusy Nowowschodnie. Miasto przyciągnęło liczną grupę urzędników, żołnierzy oraz rzemieślników wyznania ewangelickiego. Na koniec XVIII wieku Białystok posiadał około 20 000 obywateli, w tym przeszło tysiąc ewangelików, a reformowana parafia działała w pobliskim Zabłudowie.

Od 1796 roku trwały starania na rzecz utworzenia nowej parafii w Białymstoku. Pierwszym duchownym, który przybył do miasta, był ks. August Henryk Brettschneider. Ostatecznie, formalne utworzenie parafii miało miejsce 17 lutego 1803 roku, kiedy to siedziba parafii z Zabłudowa została przeniesiona do Białegostoku, zmieniając przy tym swoje wyznanie z kalwińskiego na luterańskie. Rok ten zakończył pracę ks. Brettschneidera w białostockim zborze.

W 1807 roku Białystok przeszedł pod panowanie Imperium Rosyjskiego, co zmieniło strukturę społeczną parafii, która zaczęła składać się głównie z robotników. Kontynuowano również napływ protestanckich osadników. W tym czasie zbór stał się częścią Konsystorza Kurlandzkiego Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego w Rosji. W 1810 stanowisko proboszcza objął ks. Christian Friedrich Heise, który zmarł jednak już w grudniu tego samego roku. Do 1821 parafia była administrowana przez ks. Johanna Georga Hilsenitza z Grodna.

Dzięki wsparciu finansowemu od cara, w latach 1821-1822 parafię prowadził ks. Johann August Drepper, który również zainicjował budowę szkoły oraz plebanii na pozyskanym terenie. W latach 1826-1838 proboszczem był ks. Friedrich Christoph Haupt, który w 1829 poprowadził budowę pierwszego kościoła na terenie Białegostoku. Budynek wspólnoty budowano poprzez przekształcenie istniejącego browaru o nazwisku Branickich, zlokalizowanego na ul. Aleksandrowskiej.

Świątynia była murowana i dysponowała wieżą, stanowiąc ważny element białostockiego krajobrazu religijnego. W latach 1838-1866 usługę pełnił kolejny proboszcz, ks. Teodor Tuiscon Küntzel.

Rozwój parafii

Na mocy decyzji carskiej z dnia 11 marca 1832 roku, wprowadzono korzystne warunki dla osadników. W efekcie, do Białegostoku zaczęły przybywać nowe fabryki, a ich pracownicy w przeważającej części byli ewangelikami. To doprowadziło do założenia filiałów białostockiej parafii luterańskiej w miastach takich jak Bielsko Podlaskie, Ciechanowiec, Choroszcz, Dobrzyniewo, Knyszyn, Łapy, Michałowo, Siemiatycze oraz Supraśl.

W 1857 roku parafia liczyła 3315 członków, a w Białymstoku przebywało około 700 ewangelików, co stanowiło 5% ogółu mieszkańców. Rok 1867 przyniósł zmianę proboszcza, którym został ks. Johannes Ernst N. Brink, a w 1876 roku stanowisko to objął ks. Karl Johann A. Keuchel. Ksiądz Keuchel rozpoczął zbiórkę funduszy na budowę nowego kościoła, ponieważ obecny obiekt przestał wystarczać dla rosnącego zbioru. Szybki rozwój uprzemysłowienia miasta spowodowało także powstanie linii kolejowej, co przełożyło się na przyrost ludności.

Dane mówią, że na 1 stycznia 1878 roku Białystok liczył gry 34 506 mieszkańców, w tym około 5560 ewangelików. W latach 1888-1890 łakliwy wzrost liczby wiernych wyniosła ich 12 000, z czego w 1895 roku 6% społeczności stanowiły osoby związane z parafią. W 1903 roku, członkowie parafii znowu wzrosła do około 8500 osób, w tym 5000 live w Białymstoku. Po pewnym czasie liczba wiernych w filiałach zmalała wskutek braku dostępu do kolej.

W 1903 roku do pracy w zborach filialnych został przydzielony ks. Wilhelm Wilde, a w sierpniu tegoż roku proboszczem został ks. Theodor Zirkwitz, który dążył do obejmowania pozycji prorządowych.

Pod koniec XIX wieku rozpoczęła się polonizacja ewangelickiego zboru, przybyli także nowi wierni narodowości polskiej oraz rusińskiej. W 1904 roku, z inicjatywy ks. Zirkwitza, nabożeństwa w Białymstoku zaczęto odprawiać w języku polskim oraz niemieckim. Podobne zmiany wprowadzano także w innych miejscowościach, takich jak Supraśl, Siemiatycze i Bielsk Podlaski. Temu rozwojowi towarzyszyła nauka religii w obu językach, co pozwoliło na odwrócenie obowiązkowego rosyjskiego, jednak uzyskano na to zgodę pod warunkiem zaprzestania pomocy ze strony miasta w finansowaniu ewangelickich placówek edukacyjnych. Równocześnie, prowadzono działania misyjne wśród ludności żydowskiej.

W latach 1907-1919 dla filiałów powołano odrębną parafię Białystok-Land, której proboszczem był ks. Wilde. W dniu 31 października 1909 roku ruszyła budowa nowego kościoła Jana Chrzciciela, który został poświęcony 28 lipca 1912 roku przez ks. Alexandra Hansa Bernewitza w towarzystwie piętnastu duchownych. Również 29 lipca odbyło się kolejne nabożeństwo, w którym kazania zostały wygłoszone w różnych językach: polskim, estońskim oraz łotewskim.

I wojna światowa i okres międzywojenny

W dniu 13 sierpnia 1915 roku Białystok został zajęty przez wojska niemieckie, które okupowały miasto aż do zakończenia I wojny światowej, co przyniosło poważne konsekwencje dla ewangelickiej społeczności. Mieszkańcy ewangeliccy, często kojarzeni z okupantami, byli poddawani deportacjom, a liczba pozostających w mieście wiernych drastycznie spadła – z 4500 do około 900 osoby. Wśród tych, którzy zaznali deportacji, wszyscy członkowie filiału w Choroszczy zostali wysiedleni.

Prowadzący wspólnotę ks. Zirkwitz, uniknął deportacji dzięki interwencji rzymskokatolickiego dziekana ks. Antoniego Songajło, który uzyskał dla niego akt łaski od gubernatora grodzieńskiego.

Po zakończeniu wojny, w sierpniu 1919 roku, parafia zmieniła administrację, przechodząc z Konsystorza Kurlandzkiego pod zarząd diecezji północno-wschodniej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej.

W roku 1921, po powrocie wiernych z deportacji, liczba członków zbora wzrosła do około 3800, a w Supraślu zarejestrowano 234 ewangelików. Rok 1928 przyniósł renowację kościoła, a w godzinach niedzielnych odprawiane były trzy nabożeństwa – o 10:00 w języku niemieckim, o 12:00 w języku polskim, a po południu odbywały się nabożeństwa dwujęzyczne dla dzieci.

Kaplica ewangelicka w Choroszczy, która weszła w posiadanie parafii 27 listopada 1910 roku, również przekazywała część trudności. W dniu 15 października 1933 roku podczas odprawiania ewangelickiego nabożeństwa, przebieg kaplicy został przerwaną przez katolickich wiernych, którzy usunęli ewangelicką Biblię oraz zamienili budynek w obrządku łacińskim. Na szczęście, budynek został zwrócony penitencjarzowi arcybiskupiemu zaledwie kilka tygodni później.

W dniu 25 listopada 1936 roku parafia została włączona w struktury diecezji wileńskiej. Z powodu upadku fabryk włókienniczych, mieszkańcy filiałów zaczęli emigrować do Niemiec, a do 1939 roku niemal wszyscy wierni rozproszyli się.

W dniu 20 lutego 1938 roku nowym wikariuszem został ks. Zygmunt Kliner, który wspierał w pracy ks. Zirkwitza. W roku 1938 proboszcz Zirkwitz przeszedł na emeryturę, a nowym proboszczem został ks. Benno Adolf Kraeter, który wykazywał proniemieckie nastawienie i optował za utworzeniem osobnego kościoła ewangelickiego dla niemieckich wiernych, co zaostrzyło napięcia narodowościowe w parafii.

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej, 15 września 1939 roku, wojska niemieckie wkroczyły do Białegostoku, a 22 września do miasta wkroczyli radzieccy żołnierze. W wyniku tego, w liczbie ok. 2000 niemieckich ewangelików opuściło miasto na przełomie 1939 i 1940 roku. W dniu 3 stycznia 1940 roku odbyło się ostatnie spotkanie Rady Parafialnej, a działalność parafii została formalnie zakończona. Z pośród pozostałych 1000 ewangelików, wielu z nich zmieniło wyznanie na katolicyzm, aby uniknąć deportacji do Syberii lub Kazachstanu.

Kościół ewangelicki w Supraślu został zdewastowany przez żołnierzy radzieckich, a następnie zamieniony w kino Krasnyj Ugolok. Niemieccy wierni z Michałowa zostali przesiedleni w okolice Łodzi 1 stycznia 1940 roku.

W latach 1941-1944, podczas drugiej okupacji niemieckiej, odprawiano jedynie sporadyczne nabożeństwa dla żołnierzy.

Okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

W wyniku wysiedleń i migracji ludności niemieckiej kościół Jana Chrzciciela pozostał opuszczony, a świątynia popadła w ruinę. Rzymskokatolicki ks. Antoni Zalewski, zainteresowany przejęciem obiektu, dążył do przekształcenia go w kościół szkolny. W dniu 19 sierpnia 1944 roku, decyzją PKWN oraz władz wojewódzkich, kościół ewangelicki został zajęty przez katolików i przekształcony w garnizonową świątynię, z ks. Zalewskim jako administratorem. 29 października 1944 roku, obiekt został poświęcony w obrządku katolickim jako rektoralny kościół św. Wojciecha, Biskupa i Męczennika, Patrona Polski, włączony w struktury parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku.

W latach 1947-1948 Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce podejmował wysiłki, aby utrzymać prawo własności do kościoła. Proponowano Kurii Arcybiskupiej umowę najmu za symboliczną kwotę, lecz strona katolicka powoływała się na koszty remontu, a mieszkańcy byli niechętni do oddania obiektu w ręce Niemców.

Pierwsze ewangelickie nabożeństwo po zakończeniu II wojny światowej odbyło się 4 października 1953 roku, prowadzone przez ks. Pawła Kubiczka z parafii w Świętajnie. Opiekę nad białostockim zborem przejął ks. Edmund Friszke, a nabożeństwa miały miejsce w kaplicy Kościoła Chrześcijan Baptystów.

W latach 1954-1955 parafia była administrowana przez ks. Zygmunta Michelisa, proboszcza parafii św. Trójcy w Warszawie. Następnie, od czerwca 1955 roku, administrację objął ks. Edward Busse z parafii w Mrągowie, a nabożeństwa odbywały się raz w miesiącu.

Kolejna próba ustalenia użytkowania kościoła na mocy umowy miała miejsce w lipcu 1955 roku. Katolicką stronie zaproponowano umowę, która pozwalała na zachowanie tytułu własności dla ewangelików, ale katolicy chcieli użytkować kościół. Nieskuteczne negocjacje doprowadziły do tego, że w grudniu 1955 roku sprawa o zwrot obiektów kościelnych znalazła się na wokandzie sądowej. Pośrednio, 11 grudnia 1955 roku, ks. Zalewski wystosował pismo do Józefa Cyrankiewicza, w którym zażądał pozbawienia ewangelików dostępu do kościoła.

Zgodnie z uchwałą z dnia 10 stycznia 1956 roku, administracją nad zborem objął duszpasterz parafii w Wydminach, dk. Jan Władysław Stokowski. Intensyfikował on współpracę z białostockim zborem Kościoła Chrześcijan Baptystów, z którymi obchodzono wspólnie Dziękczynne Święto Żniw.

Kolejna rozprawa o zwrot kościoła miała miejsce w dniu 8 stycznia 1958 roku i wówczas zawieszono postępowanie. Konsystorz zaproponował katolickiej Kurii polubowne rozwiązanie oraz pięćdziesięcioletnią dzierżawę, której koszt wyniósłby 1 złoty rocznie. Jednak żadna umowa nie została zawarta.

W 1961 przekształcono sieć parafialną, co doprowadziło do tego, że samodzielna parafia w Białymstoku została włączona w struktury parafii w Wydminach. Po wyjeździe diakona Stokowskiego do RFN, ostatnie nabożeństwo poprowadził 27 stycznia 1963 roku, a następnie wierni zostali przydzieleni do duszpasterzy z Ełku. W 1967 roku białostocki zbór został obniżony do statusu stacji kaznodziejskiej.

W lutym 1971 roku parafia ełcka znalazła się pod zarządem proboszcza parafii w Mikołajkach, co w efekcie doprowadziło do ograniczenia posługi duszpasterskiej w Białymstoku.

W 1972 roku ostatecznie zawarta została umowa w sprawie zaznaczenia własności kościelnych. W dniu 30 czerwca 1973 r. kuria archidiecezjalna zakupiła posesję z budynkami przedtem należącymi do ewangelickiej parafii.

W dniu 30 czerwca 1975 roku nastąpił nowy administrator parafii w Ełku, ks. Janusz Jagucki. Nabożeństwa w stacji kaznodziejskiej w Białymstoku planowano na miesiąc, lecz dotychczas nie odbyło się tam żadne z nich, gdyż pastor nie uczestniczył w nadchodzących terminach. W rezultacie, w 1976 roku, złożono na Konsystorz wniosek o zamknięcie stacji, ze względu na niewielką liczbę członków (jedynie 10 starszych osób). Niemniej jednak, lokal został przydzielony pod nadzór parafii w Piszu.

Prowadzący ks. Henryk Sikora, poprowadził ostatnie nabożeństwo w Białymstoku XX wieku, a po jego wyjeździe do Niemiec w 1977 roku, opiekę nad miastem przejął ks. sen. Paweł Kubiczek, następnie ks. Krzysztof Jan Rej, jednak nie odbywały się żadne nabożeństwa, gdyż nie udało mu się znaleźć żadnych ewangelików w Białymstoku. Po pewnym czasie, zakładając na prośbę rodziny, odbył kilka pogrzebów ewangelików, które zgłaszała rodzina innych wyznań. W dniu 23 stycznia 1978 roku rada diecezji mazurskiej zadecydowała o zamknięciu stacji kaznodziejskiej w Białymstoku.

Odrodzenie parafii

Po latach przestoju, parafia została ponownie erygowana 3 września 2002 roku na mocy postanowienia Konsystorza. Nabożeństwa w Białymstoku wznowiono 9 czerwca 2002 roku w wynajętym lokalu przy ul. Broniewskiego 4, pod przewodnictwem proboszcza parafii w Olsztynie. W pierwszym nabożeństwie uczestniczyło czterech wiernych, a na początku parafia składała się z 7 członków. W ciągu pierwszego roku liczba ta wzrosła do 12, lecz lokal został wypowiedziany przez spółdzielnię, która argumentowała wynajem dla sekt. W związku z tym, nabożeństwa przeniesiono do lokalu przy ul. Warszawskiej 6, gdzie były prowadzone przez studenta teologii, a raz w miesiącu przez ks. Rudolfa Bażanowskiego z Olsztyna. W 2004 roku białostocka parafia liczyła 20 wiernych.

W dniu 6 czerwca 2004 roku, w Olsztynie odbyła się ordynacja na duchownego dla ks. Tomasza Wigłasza, który był praktykantem białostockiej parafii.

W 2006 roku, pozyskano budynek przy ul. Dolistowskiej 17, gdzie urządzono kaplicę oraz centrum parafialne. Pierwsze nabożeństwo w nowej kaplicy odbyło się w pierwszą niedzielę adwentu 2006 roku. Już w 2013 roku parafia stwierdziła, że dysponuje 27 członkami, a liczba uczestników nabożeństw była znacznie wyższa.

Od roku 2019 trwały prace związane z rozbudową kaplicy o nową salę modlitw. Dotychczasowe miejsce nabożeństw przekształcono na pomieszczenie do prowadzenia szkółek niedzielnych, a także powstał pokój gościnny. Nowa kaplica została poświęcona 2 grudnia 2023 roku.

Współczesność

W 2019 roku liczba wiernych w parafii wynosiła 50 osób. Nabożeństwa odbywają się w każdą niedzielę w kaplicy parafialnej, co stanowi regularny element życia wspólnoty. Ponadto, w okresie adwentu oraz czasu pasyjnego, organizowane są nabożeństwa tygodniowe, co wzbogaca duchowe przeżycia parafian.

Z danych z 2017 roku wynika, że w niedzielnych nabożeństwach uczestniczyło 30-40 osób, co pokazuje zaangażowanie lokalnej społeczności w życie religijne. Parafia jest aktywna także w innych obszarach, prowadząc różnorodne programy dla dzieci i młodzieży. Regularnie odbywają się zajęcia szkółki niedzielnej, spotkania młodzieżowe oraz godziny biblijne.

W 2013 roku religia ewangelicka była nauczana w pozaszkolnym punkcie katechetycznym z siedzibą w parafii. Dodatkowo odbywały się lekcje w takich placówkach jak Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 4 w Białymstoku, Szkoła Podstawowa nr 6 w Hajnówce oraz Szkoła Podstawowa w Zabłudowie. Dzięki tym inicjatywom skutecznie propagowana jest wiedza o wierzeniach ewangelickich wśród młodych osób.

---

Oceń: Parafia Ewangelicko-Augsburska w Białymstoku

---